عزت الله عزتی

آب شیرین از نزولات آسمانی است و بارش نزولات آسمانی در جهان یکسان نبوده و تابع اقلیم مناطق جغرافیایی است. بخش مهمی از آب های سطحی در امتداد مرزهای جغرافیایی دو یا چند کشور جاری است. غلبه مفهوم ژئواکونومی در استفاده از رودخانه های مرزی، آب های مشترک را به یکی از موضوعات چالش انگیز در روابط دولت ها و ملت ها تبدیل نموده که رودخانه های مرزی ایران در شمال و جنوب کشور نیز از این قاعده مستثنی نیست. این تحقیق در نظر دارد روشن نماید که ژئواکونومی رودخانه مرزی اترک پس از فروپاشی شوروی سابق و تشکیل کشور ترکمنستان چه تأثیری بر امنیت سیاسی و اقتصادی مناطق ترکمن صحرای ایران و روابط دو کشور دارد؟ برای پاسخ به سوأل مذکور از روش منابع کتابخانه ای و اینترنتی، جمع آوری اسناد و آرشیو موجود و روش میدانی استفاده شده است. تحقیق حاضر براساس این فرضیه شکل گرفته که بین تغییر استراتژی جهانی پس از فروپاشی شوروی سابق و غلبه مفهوم ژئواکونومی، استفاده از آب رودخانه مرزی اترک بیشتر و اهمیت آن را در روابط بین ایران و ترکمنستان، دو چندان نموده است. نتایج بدست آمده حاکیست که ایران در منطقه نیمه خشک خاورمیانه و جنوب غربی آسیا قرار دارد و متوسط بارش سالانه آن 200 میلی متر است و  توسعه کمی و کیفی آن، کنترل آبهای مرزی را ضروری نموده است. ترکمنستان نیز کشوری کم آب و دارای اقلیم بیابانی که صد درصد منابع آبی آن از کشورهای همسایه تأمین  شده و رودخانه مرزی اترک دومین منبع تأمین آب شیرین آن است. برداشت بی رویه آب توسط ترکمنستان و نداشتن رژیم حقوقی مناسب، زمینه چالش و منازعه بر سر آن در روابط بین دو کشور سایه انداخته است.

هدف این پژوهش پرداختن به ژئواکونومی انرژی روسیه است که با تدوین استراتژی انرژی2035 علاقه مند به نفوذ و کنترل بازارهای مصرف آسیای شرقی(ژاپن، چین و کره جنوبی) برای گسترش هژمونی خود می باشد. بنابراین تلاش می شود با روش تحلیلی-توصیفی و استفاده از آخرین داده های آماری به این پرسش پاسخ داده شود که آیا روابط ژئواکونومیک روسیه در حوزه انرژی با بازارهای آسیای شرقی می تواند کنترل کننده گفتمان و استراتژی کشورهای مصرف کننده به نفع هژمون اقتصادی روسیه باشد؟. برای پاسخ به این پرسش ابتدا استراتژی انرژی2035 روسیه و میزان تولید و صادرات گاز و نفت این کشور و درنهایت میزان مصرف و واردات نفت و گاز بازارهای آسیای شرقی و سهم روسیه در آن، همین طور همکاری های انرژی ژاپن، چین و کره جنوبی با روسیه موردبررسی قرار می گیرد و نتیجه گیری حاکی از آن است که با توجه به مقاصد متنوع تأمین انرژی بازارهای آسیای شرقی و عملیاتی شدن استراتژی انرژی این کشورها مبنی بر کاهش گازهای گلخانه ای، روسیه نمی تواند مطابق سند استراتژی انرژی2035 موفق عمل نماید.

قدرت یک حکومت ملی با ترکیب قدرت نرم و سخت به حداکثر می رسد. این نوع ترکیب و تلفیق را که قدرت هوشمند می نامند، با اقدام هماهنگ نظامی و اقتصادی در صورت توجه هر چه بیشتر به آن چیزی که کشورهای دیگرفکر می کنند، پدید می آید. برای نمونه  امروزه براساس نظریات لیبرالی، ایران تنها با تکیه بر قدرت سخت نمی تواند دیگر کشورها و افکار عمومی جهانی را در مورد درستی دلایل و اقداماتش متقاعد کند. اما با بهره گیری از عوامل قدرت سخت خود از جمله داشتن سواحل طولانی در سه دریای خزر، فارس و عمان و تسلط بر نقاط استراتژیک آن، واقع شدن در دو حوزه بزرگ انرژی  خلیج فارس و دریای خزر و قرار گرفتن  در راه اتصال کشورهای آسیای مرکزی و قفقاز به آب های آزاد که موجب توانمندی ژئوپلیتیکی و بازیگری در عرصه ژئواستراتژیکی آن می شود. درکنار هوشیاری در برابر دشمن، همراهی با ایده جهان چند قطبی، همگرایی منطق ه ای، تنش زدایی، توسعه گرایی و تکیه بر قدرت نفت و گاز که از نکات با اهمیت در عرصه قدرت نرم ایران می باشند، توأماً می تواند در استراتژی قدرت هوشمند خود تأثیر گذارتر عمل نماید. با عنایت به این موضوع، برای انجام تحقیق از روش توصیفی - تحلیلی و برگرفته از شیوه های رایج جغرافیای سیاسی، علوم سیاسی و در راستای ارائه استراتژی مناسب در قدرت هوشمند ایران، بیش از همه به نقش ژئوپلیتیک انرژی (نفت و گاز)، موضوع مورد بررسی قرار گرفته است. نتیجه این تحقیق نشان می دهد که ایران با ارائه استراتژی مناسب در قدرت هوشمند به ویژه با تأکید بر بازیگری بیشتر  در ژئوپلیتیک انرژی  (نفت و گاز) به دلیل اهمیت آن در دنیای امروز و دارا بودن رتبه دوم این ذخایر در جهان، می تواند با تحمیل رفتار و استدلال خود  بر دیگر کشورها، قدرت خود را افزایش دهد.  

حضور ایالات متحده در عراق به بهانه مبارزه با تروریسم و گسترش دموکراسی نه تنها تأثیر مثبتی بر کنترل بنیادگرایی و ثبات سیاسی در عراق نداشته، بلکه زمینه شکل گیری و تداوم بحران های ژئوپلیتیکی در قالب منازعه بر سر قلمرو و منابع قدرت  را فراهم نموده است. در این راستا، هدف اصلی این پژوهش بررسی فرایند تأثیرگذاری سیاست تغییر رژیم ایالات متحده بر شکل گیری و تداوم بحران های ژئوپلیتیکی در عراق است. سؤال محوری این پژوهش بر این مبنا است، سیاست تغییر رژیم ایالات متحده چه تأثیری بر فرایندهای سیاسی داخلی عراق داشته است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد تغییر رژیم و متعاقباً نظام فدرالیسم تحمیلی شکاف ها و گسست های نظام فرقه ای- قومی عراق را گسترش داده و در نتیجه، بحران ژئوپلیتیکی در چهارچوب منازعه بر سر قلمروی جغرافیایی و منابع قدرت میان گروه های قومی-مذهبی به مهم ترین پویایی سیاسی عراق از زمان اشغال تاکنون تبدیل شده است. روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی و روش گردآوری داده ها منابع کتابخانه ای و اینترنتی است.

به عقیده اندیشمندان معتقد به جبر جغرافیایی اهمیت ژئوپلیتیکی مناطق در گرو یک سلسله عوامل ثابت و متغیر است که همه آن ها از جبر جغرافیایی آن منطقه ریشه می گیرند. استان لرستان در غرب ایران از جمله مناطقی است که از ظرفیت های بالقوه فراوانی جهت ایفای نقش ژئواستراتژیکی برخوردار است. هدف این پژوهش تحلیل و بررسی ظرفیت های ژئوپلیتیکی این منطقه است. سؤال اصلی مقاله این است که منطقه غرب ایران به ویژه استان لرستان از نظر مؤلفه های ثابت و متغیر جغرافیایی دارای چه جایگاهی است؟ این مقاله از نظر هدف کاربردی و از نظر روش و ماهیت، توصیفی - تحلیلی است. جهت تحلیل و بررسی موضوع مورد مطالعه مقاله از تلفیقی از روش های پیمایشی و توصیفی - تحلیلی استفاده شده است. برای تجزیه و تحلیل داده ها از مدل سوآت و برای سنجش وزن سنجه ها نیز از روش AHP استفاده شده است. جامعه آماری این رساله دانشجویان کارشناسی ارشد و دکترای جغرافیای سیاسی دانشگاه آزاد اسلامی واحد گرمسار و حجم نمونه نیز 50 نفر تعیین شده است. نتایج این مقاله نشان می دهد که منطقه غرب ایران و استان لرستان به دلیل برخورداری از عوامل ثابت و متغیر جغرافیایی گسترده و استراتژیک یکی از مناطقی است که می توان از آن ها به عنوان مناطق دارای وزن و اهمیت ژئوپلیتیکی یاد کرد. در واقع مهم ترین نتیجه مقاله حاضر این است که وزن مؤلفه های ثابت جغرافیایی در استان لرستان بالاتر از میانگین استاندارد است اما از نظر مؤلفه های متغیر منطقه به دلیل ضعف مدیریت و برنامه ریزی نتوانسته است به طور متوازن و موازی با عوامل متغیر انعکاس دهنده جایگاه ژئوپلیتیک غرب ایران با محوریت لرستان باشد.

صاحب نظران حوزه اقتصاد سیاسی به استناد روندهای جاری در اقتصاد سیاسی بین الملل قرن 21 را قرن ژئواکونومیک نامیده اند زیرا بر این باورند یکی از مهم ترین چالش های مهم جهانی در این قرن رقابت بر سر منابع انرژی با تأکید بر نف ت و گ از است. کش ورهای ح وزه خلیج فارس منجمله ایران اعظم درآمدهای خود را از فروش نفت خام بدست می آورند و اقتصاد تک محصولی آنها نفتی نیست بلکه وابسته به نفت است و این درآمدها از طریق دولت از مجرای بودجه به اقتصاد این کشورها تزریق شده که کاهش قیمت نفت شدیداً بر اقتصاد آنان تأثیر گذار می باشد. در این تحقیق با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی، آمارها و نمودارها و همچنین روش دلفی تاثیرات پدیده رانت و دولت رانتیر با مطرح شدن نفت به عنوان عامل ایجاد دولت های رانتیر مورد بررسی قرار گرفت و در پی آن نظریات دولت و اقتصاد رانتی برای تبیین و توجیه فقدان توسعه یافتگی سیاسی و اقتصادی در کشورهای متکی به درآمد حاصل از رانت مورد استفاده قرار گرفت. اتکا به درآمدهای بادآورده حاصل از رانت نفتی بر ساخت دولت، روابط دولت و جامعه و در نهایت بر اقتصاد کشور، پیامدهای منفی داشته و موجب تشدید روحیه رانت جویی و مصرف گرایی در جامعه می شود و از طرفی دولت را تبدیل به توزیع کننده رانت خواهد نمود. کشور ما طبق نظریه جفری کمپ علاوه بر در اختیار داشتن دومین منابع انرژی فسیلی (نفت و گاز) جهان در مرکز هارتلند استراتژیک جهان واقع می باشد اما با داشتن اقتصاد رانتیر بعلت تحریم ها و تأثیرات آن در ابعاد داخلی و خارجی واز طرفی با درنظر گرفتن ویژگی های صنعت نفت که مستلزم سرمایه گذاری کلان می باشد نتوانسته آنچنان که باید در جذب سرمایه گذاری داخلی و خارجی، دستیابی به دستاوردهای فنی و تکنولوژی روز به منظور استفاده بهینه جهت استخراج انرژی و ... عملکرد قابل قبولی داشته باشد این تحقیق ضمن معرفی ابعاد و پیامدهای دولت رانتی با ارائه راهکارهایی برون رفت این موضوع را نشان دهد.

هدف این مقاله بررسی رابطه سیاست گذاری های مواد مخدر با کارآمدی سیاست گذاری های امنیتی جمهوری اسلامی ایران در راستای ارتقای جایگاه ژئوپلیتیک ایران است. بی شک بخش قابل توجهی از معضلات امنیتی ایران متأثر از مواد مخدر است. موضوع مواد مخدر هم متأثر از جایگاه ژئوپلیتیک ایران است و هم توانسته است جایگاه ژئوپلیتیک ایران را از جهت امنیتی با مشکل مواجهه کند. سؤال اصلی این مقاله این است که با توجه به جایگاه ژئوپلیتیک ایران سیاست گذاری های مواد مخدر چه تأثیری بر کارآمدی سیاست گذاری های امنیتی جمهوری اسلامی ایران و در نتیجه ارتقای جایگاه ژئوپلیتیک ایران دارند؟ سیاست گذاری امنیتی یا طراحی ساز و کار امنیتی به معنای ایجاد یک فضا برای حرکت به سمت وضعیت مطلوب از منظر سیاست گذار است. نتایج این مقاله نشان می دهد که سیاست گذاری های مواد مخدر در ایران بایستی کلان نگر و بلندمدت باشد و کم تر مقید به زمان و بودجه و هزینه باشد. با توجه به این مقدمه در این مقاله تلاش خواهد شد با استفاده از منابع کتابخانه ای و مقالات علمی و پژوهشی به تحلیل و تبیین رابطه سیاست گذارهای مواد مخدر با کارآمدی سیاست گذاری های امنیتی جمهوری اسلامی ایران پرداخته شود.

هدف: هدف اصلی احصاء و دسته بندی شاخص های سواحل ژئواستراتژیک مؤثر بر استراتژی های جهانی و منطقه ای در افق 1414 ساله است.روش: رویکرد آمیخته، آینده نگر و کاربردی است که به روش توصیفی/تحلیلی (نرم افزار اطلس تی آی) با نگاه اکتشافی است. جامعه نمونه پژوهش شامل 101 نفر از خبرگان نظامی و ژئواستراتژِ ی بوده و جامعه نمونه به صورت هدفمند قضاوتی انتخاب شده اند. جهت جمع آوری داده ها از ابزارهای مصاحبه و پرسشنامه استفاده گردید و تجزیه و تحلیل داده ها به روش (PCA) تحلیل عاملی اکتشافی و با استفاده از نرم افزار SPSS انجام شده است.یافته ها: الگوی نهایی در مجموع برای مؤلفه سیاسی 18 شاخص، مؤلفه اقتصادی 17 شاخص، مؤلفه نظامی 18 شاخص، مؤلفه طبیعی 20 شاخص، مؤلفه فرهنگی 16 شاخص، احصاء و ارائه گردید. که پس از دوران پاسخ پرسش شوندگان با استفاده از نرم افزار SPSS و تشکیل سه مرحله پنل نخبگی در مجموع 14 مؤلفه اصلی کشف و تنسیق گردد.نتیجه گیری: موقعیت گذرگاهی، دسترسی به معابر وصولی و منابع انرژی فسیلی، موقعیت کنترلی، پرکاربردترین شاخص در اسناد و مدارک، بیان نقطه نظرات خبرگان و نتیجه تحلیل پرسش نامه بود. در پایان می توان با توجه نتایج به دست آمده خاطر نشان نمود عواملی چون موقعیت گذرگاهی و کنترلی، دسترسی به معابر وصولی و منابع انرژی موثرترین عوامل بر استراتژی های جهانی و منطقه ای خواهند بود.

پژوهش برای رسیدن به مقصود خود تلاش دارد ضمن بررسی دلایل و زمینه های گرایش حضور کشور های درجه یک (قدرتمند) و آثار و پیامد های اینگونه حرکت ها را بر روی امنیت منطقه جنوب غرب آسیا و ایران مطالعه و تبیین کند. برای رسیدن به هدف و صورت بندی صحیح از شرایط موجود و آینده جنوب غرب آسیا از متون دانشگاهی نوشتاری شامل کتاب ها، مقالات، اینترنت و... استفاده خواهد شد. یافته های مطالعات اخیر بیانگر نزول تدریجی جایگاه اقتصادی ایلات متحده و اتحادیه اروپا و ظهور قدرت های جدید اقتصادی جهان به ویژه چین و روسیه در قرن ۲۱ است. از آنجا که تامین انرژی انتقال آن تضمین کننده جایگاه هژمون در صحنه جهانی است. کنترل منابع انرژی خاور نزدیک بزرگ یکی از راهبرد های اساسی ایلات متحده جهت تضمین جریان انرژی به غرب مهار چین بعنوان مهمترین مصرف کننده انرژی جهان و مهار روسیه با حضور در حوزه آسیای میانه و قفقاز به شمار می رود. در چنین شرایطی اتخاذ دیپلماسی فعال و هوشمندانه در حوزه انرژی از سوی ایران بسیار تعیین کننده و دارای آثار متعدد ژئوپولیتیکی و ژئو اکونومیکی در سطح منطقه و جهان خواهد بود. لذا منافع ملی اقتضا می کند با حفظ اصول عزت، حکمت و مصلحت ایران نقش موثر و فعال در زمینه ی همکاری های منطقه و جهانی در خصوص افزایش تولید و تجارت ایفاء می کند.

پس از جنگ جهانی دوم، بشر با دو دوره متفاوت روبرو بوده است که ویژگی های خاص خود را دارد؛ دوران جنگ سرد ( صلح سرد) (1991-1947) و عصر کنونی که از آن با عناوین مختلف از جمله عصر جهانی شدن یا جهانی سازی یاد می شود. در پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل ژئوپلیتیک ایران درمنطقه پس از دوران جنگ سرد و در شرایط نظام قدرت در جهان پرداخته می شود. یافته ها حاکی از آن است که درعصر جدید سامانه اقتصاد محور، بر مبنای ترتیبات سیاسی و با هدف کسب برتری های اقتصادی شریانهای حیاتی اقتصادی و تمرکز ویژه ای، حداقل درحوزه جغرافیایی خاورمیانه بر روی انرژی است. از این رو اهمیت و نقش کشورها وابسته به برتری های اقتصادی آنها است که موقعیت جغرافیایی آن ها نیز در این میان بسیار حائز اهمیت است. دراین میان باید اظهار داشت که نقش قدرت های منطقه ای و فرا منطقه ای در ایجاد تحولاتی که همه کشورها از جمله ایران را پس از صلح سرد تحت تاثیر سیاست های منطقه ای خود کرده است که این امر باعث ایجاد اختلاف های شده است.