سید محمدحسن موسوی مهر

ابهام در تبیین درست بعضی از گزاره های پر کاربرد اُصول فقه همواره موجب بروز پیچیدگی در فهم و کاربرد آنان می گردد. کنکاش در اندیشه اُصولیان نشان می دهد، گاهی راهکارهایی برای اثبات و تعیین کارکردهای گزاره ای خاصّ پیشنهاد شده که در نیل به مقصود، از استواری و توضیح کافی برخوردار نیست. از این دست می توان به ادلّه ای همچون خبر متواتر، اجماع، سیره و شهرت نامبرد که با توجّه به حیثیّت جمع محوری و اشتراک نسبی در رسیدن به حجیّت، همواره توسط مشهور اصولیان فرایندی مبهم برای آن پیشنهاد شده است. شهید صدر با نامگذاری این تعداد از ادلّه به وسائل اثبات وجدانی دلیل شرعی، جهت دهیِ جدیدی به این ادلّه بخشیده است. ایشان برای به حجیّت رساندن این گزاره ها از کارکردهای استقراء در علم منطق و نظریه احتمال در علم ریاضیات، کمک گرفته و با تقسیم جدیدی از یقین، سرانجامِ این ادلّه را یقین موضوعی می داند. این تبیین ضمن برخورداری از روشی نوآورانه که بدون ارجاع به گزاره های پایه و بدیهی در سیر اثباتی آن، ساماندهی شده، قابلیت طرح و استفاده این تعداد از گزاره های اصولی را در علوم دیگر نیز فراهم آورده است. 

ازجمله قواعد مهم و پرکاربرد در بحث نسب، قاعده لحوق ولد به وطی محترم است. این قاعده که درصورت شک جاری می شود، برای اولین بار در کلمات صاحب جواهر مطرح شده است. اگرچه ادعا شده است که این قاعده از ابتکارات صاحب جواهر بوده است و پیش از آن سابقه ای در میان عبارات فقها نداشته است ولی می توان ریشه های آن را در کلمات علمای قبل از او درخلالِ مباحثی مانند وطی غاصبانه کنیز و رضاع و ارث به دست آورد. مفاد این قاعده آن است که چنانچه میان پدید آمدن فرزند از راه حلال (وطی محترم) اعم از وطی شوهر و وطی به شبهه و میان راه حرام (غیر محترم) شک وجود داشته باشد، از دید شرعْ فرزند ملحق به کسی است که وطی از ناحیه او حلال و محترم بوده باشد و تمام آثار شرعی لحوق فرزند ازقبیلِ ارث بر چنین شخصی مترتب می شود. در این مقاله، ضمن بیان تفاوت این قاعده با قاعده فراش، ادله ای بر اعتبار آن همچون ملازمه میان عنوان وطی محترم و لحوق فرزند، اصاله الصحه، اصطیاد از روایات و مذاق شریعت مطرح شده است. درضمنِ نقد اکثر آن ادله، تنها دلیل باقیمانده که از نظر نگارندگان معتبر به نظر می رسد، دلیل مذاق شریعت است که بر فرض حجیت آن، صغرای آن در این بحث با استقرا ثابت می شود.

در روایتی از امام صادق علیه السلام شهر قم در امان از بلایا دانسته شده و به شیعیان توصیه شده است که به گاه فتنه ها به این شهر پناه ببرند، این در حالی است که در حوادث گوناگون، شاهد آن بوده ایم که این شهر از گزند آسیب در امان نمانده است، آسیب هایی از قبیل سیل، زلزله، بیماری های فراگیر و ... به این جهت شبهه ای در اذهان خطور می کند که این دو را چگونه می توان با یکدیگر جمع کرد؟ در این مقاله که به روش تحلیلی – توصیفی و با جستجو در نرم افزارهای روایی به ویژه نرم افزار جامع الاحادیث نور گرد آمده است به دنبال پاسخ به شبهه فوق بوده این احتمال که روایات مربوط به امنیت در قم مجعول و ساختگی باشد، رد و به بررسی محتوائی آنها پرداخته شد و به این نتیجه رسیدیم که دسته ای از این روایات زمانمند بوده به همین جهت شبهه شامل آنها نمی-شود، و روایات غیر زمانمند نیز دارای سه قسم هستند، برخی مربوط به امنیت از ستم پیشگان و برخی مربوط به عذاب و بلای آسمانی و برخی مربوط به القائات شیطانی هستند؛ که هر یک از این سه مد نظر باشد هیچ تنافی ای با وجود برخی مشکلات از قبیل سیل، بیماری و ... ندارد. و روایت صحیحی که به صورت کلی هر نوع بلا و مشکل و گرفتاری را از این شهر بدور بداند وجود ندارد.

یکی از راویان قرن سوم که افزون بر نقل روایت از افراد گوناگون، در حفظ و نشر اخبار فقیه و متکلم بزرگ امامی اثنی عشری ، فضل بن شاذان نقشی مؤثر داشته است، شاگرد وی، علی بن محمد بن قتیبه نیشابوری است. قبول وثاقت این راوی در پذیرش بسیاری از روایات فقهی ، رجالی و اعتقادی مؤثر است. در تحقیق پیش رو ضمن معرفی این شخصیت و نگاهی به دیدگاه های رجالیان در ارتباط با وی، به بررسی راه های اثبات وثاقت یا ممدوح بودن وی پرداخته و دو راه جدید برای اثبات اعتبار ایشان ارائه شده است . راه های اثبات وثاقت یا مدح ابن قتیبه در این نوشتار عبارتند از: 1. توصیف وی به «فاضل» در کلام شیخ طوسی؛ 2. اعتماد کشّی به وی و کثرت روایت ایشان از او؛ 3. کثرت روایت احمد بن ادریس از وی؛ 4. توثیق ضمنی کشّی؛ 5. تصحیح خبر وی توسط علامه حلی؛ 6. شیخ اجازه کشی یا دیگر بزرگان بودن؛ 7. تصحیح شیخ صدوق؛ 8. تأیید وثاقت او توسط فاضل جزایری صاحب کتاب «الحاوی»؛ 9. روایت اجلاء از ابن قتیبه، که مهم ترین این موارد نه گانه عبارت است از: اعتماد کشّی و نجاشی به او و روایت بزرگانی همچون ابوعلی اشعری، احمد بن ادریس و ابوعلی محمّد بن حمزه از ایشان که این سه، خود، دلیل بر وثاقت این راوی محسوب می شوند.