وجیهه قربان نیا خیبری

در این تحقیق ابتدا نقشه شاخص های گردشگری طبیعت شامل شاخص توزیع حیات وحش،  شاخص جاذبه گردشگری طبیعت، شاخص انعطاف پذیری (مقاومت) محیط ، شاخص تسهیلات زیربنایی و شاخص تنوع گردشگری طبیعت در شهرستان دنا در شمال استان کهگیلویه و بویراحمد با مساحتی بالغ بر 1577 کیلومتر مربع تهیه شده اند. سپس مناطق بالقوه توسعه اکوتوریسم با استفاده از روش میانگین خطی وزن دار و محاسبه وزن نسبی شاخص ها از طریق فرایند تحلیل سلسله مراتبی و اتخاذ استراتژی های تصمیم گیری مختلف شامل تصمیم گیری ریسک گریز، تصمیم گیری ریسک پذیر، تصمیم گیری حداکثر جبران و ریسک میانی، تصمیم گیری ریسک پایین و مقدار اندک جبران و تصمیم گیری ریسک بالا و مقدار اندک جبران و اعمال وزن های ترتیبی، شناسایی و اولویت بندی شده اند. تفاوت در مساحت اختصاص یافته به کلاس های مختلف گردشگری طبیعت نشان دهنده نقش استراتژی های تصمیم گیری مختلف در تعیین قابلیت و اختصاص درجات شایستگی متفاوت به یک منطقه برای توسعه گردشگری است. می توان محدوده بی نهایتی از راه حل های ممکن تعریف نمود که از نظر ریسک پذیری در یک انتهایش روش ترکیب بولی OR (وجود حداقل یک شاخص برای مطلوبیت گردشگری طبیعت) و در انتهای دیگرش منطق بولی AND قرار دارد که برای مطلوبیت یک منطقه برای گردشگری طبیعت باید تمام معیارها برقرار باشند. از نظر جبران پذیری، ممکن است که موقعیتی از نظر یک معیار نامطلوب باشد اما از نظر معیارهای دیگر ارزش فوق العاده ای داشته باشد. بنابراین جبران پذیری نیز در دامنه ای از عدم  جبران تا جبران حداکثر شاخص ها قرار دارد.

در آمایش سرزمین و راهبرد توسعه پایدار، انتخاب و آرایش گزینه های کاربری زمین، طراحی پروژه ها و شیوه های مدیریت محیط با الزامات قانونی و فنی، بر نقشه های ارزیابی توان و پهنه بندی شدت و تیپ خطرات محیطی مانند زمین لغزش و ناپایداری زمین استوارند. با پهنه بندی خطر وقوع زمین لغزش می توان مناطق حساس و دارای پتانسیل خطر بالای زمین لغزش را شناسایی نمود و با ارائه راه حل ها، روش های کنترل و مدیریت مناسب تا حدی از وقوع زمین لغزش ها جلوگیری و یا از خسارات ناشی از وقوع آنها کاست. در این تحقیق پهنه بندی خطر زمین لغزش در استان کهگیلویه و بویراحمد با استفاده از مدل تجربی حائری – سمیعی و تلفیق نقشه های موضوعی سنگ شناسی، زاویه شیب، طول گسل، طول راه و رودخانه، میزان بارندگی، شدت بارندگی و زمین لرزه در مقیاس 1:1500000 انجام گرفته است. پس از تهیه نقشه پهنه بندی زمین لغزش، با بررسی دقیق تصاویر Google Earth محدوده هایی از استان که انتظار می رفت پتانسیل وقوع زمین لغزش در آنها بیشتر باشد، مشخص گردید. سپس طی بازدیدهای گسترده میدانی مختصات جغرافیایی زمین لغزش های مشاهده شده ثبت و با تهیه فایل مختصات نقطه ای زمین لغزش ها در محیط نرم افزار Arc Map و انتقال آنها بر روی تصاویر Googel Earth، محل زمین لغزش ها شناسایی و محدوده مربوط به هر کدام به صورت یک فایل پلی گونی تهیه و به محیط نرم افزار Arc Map منتقل شد و به این ترتیب نقشه رقومی پراکنش زمین لغزش های استان تهیه گردید. برای ارزیابی نقشه پهنه بندی خطر زمین لغزش از شاخص نسبت دانسیته (Dr) استفاده شد. نتایج نشان داد که فقط از لحاظ عامل زمین شناسی حدود 40 درصد مساحت استان کهگیلویه و بویراحمد حساسیت بالایی نسبت به وقوع زمین لغزش دارد، در صورتی که از لحاظ سایر عوامل شامل زاویه شیب، طول گسل، طول راه و رودخانه، میزان بارندگی، شدت بارندگی و زمین لرزه، حدود 95 درصد مساحت استان کهگیلویه و بویراحمد حساسیت کمی نسبت به وقوع زمین لغزش دارد. پس از تلفیق امتیاز عددی نقشه های موضوعی مدل حائری- سمیعی، نقشه خطر زمین لغزش در 4 کلاس بدون خطر، خطر بسیار کم، کم و متوسط به ترتیب با توزیع مساحت 3/26، 8/33، 9/36 و 2 درصد تهیه شد. در ارتباط با ارزیابی کارایی مدل با استفاده از شاخص نسبت دانسیته، نتایج نشان داد که مدل توانسته است پهنه های خطر زمین لغزش را به خوبی از هم تفکیک کند و در کلاس خطر بسیار کم از دقت بیشتری برخوردار است. بر اساس نتایج حاصل از پهنه بندی، می توان گفت که وقوع خطر زمین لغزش در استان کهگیلویه و بویراحمد در وضعیت فعلی تقریباً بسیار ناچیز است و صرفاً می توان با برنامه های مدیریتی کنترل خطر یا اصل پیشگیری، از وقوع زمین لغزش ها در آینده در استان جلوگیری کرد. نتایج این مطالعه گامی مؤثر در جهت برنامه ریزی و مدیریت هر چه بهتر سرزمین در استان کهگیلویه و بویراحمد است. 

پژوهش حاضر با هدف بررسی وضعیت کلیماگردشگری استان کهگیلویه و بویراحمد جهت بهره گیری پایدار از ظرفیت های طبیعی شهرهای استان در جهت توسعه گردشگری و ارتقاء جایگاه آن در صنعت گردشگری کشور انجام شده است. برای این منظور، آسایش اقلیم گردشگری شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد با استفاده از شاخص TCI در پنج ایستگاه هواشناسی یاسوج، سی سخت، دهدشت، دوگنبدان و لیکک بررسی شد. تحلیل توأم پتانسیل اکوتوریسمی و شرایط کلیماگردشگری  نوآوری تحقیق محسوب می گردد. نتایج نشان داد که در ماه های فصل بهار و پاییز هم در شهرهای پهنه گرمسیری و هم در شهرهای پهنه سردسیری استان می توان مکان های مناسب جهت گردشگری به لحاظ آسایش اقلیمی پیدا کرد. در ماه های فصل تابستان فقط شهرهای پهنه سردسیری استان یعنی شهرهای سی سخت و یاسوج شرایط مناسبی برای گردشگری به لحاظ آسایش اقلیمی دارند، در حالی که در ماه های فصل زمستان وضعیت شهرهای پهنه گرمسیری استان از لحاظ گردشگری مناسب است. برای سفر به شهر یاسوج و سی سخت بهترین زمان در سال، ماه های خرداد، اردیبهشت و شهریور با وضعیت اقلیم گردشگری عالی است. برای سفر به شهر دوگنبدان، دهدشت و لیکک بهترین زمان در سال ماه های فروردین، آبان و اسفند با وضعیت اقلیم گردشگری عالی و خیلی خوب است.  برای دید و بازدید از کل شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد بهترین زمان در سال ماه های مهر، آبان و اردیبهشت با وضعیت اقلیم گردشگری خیلی خوب است.

در این تحقیق تقویم گردشگری شهر یاسوج  با استفاده از شاخص های PET، SET و PMV  حاصل از اجرای مدل RayMan به لحاظ قابلیت استفاده از پارامترهای مختلف اقلیمی، فرم محاسباتی مناسب و پشتیبانی توسط نرم افزار مربوطه در یک دوره زمانی 30 ساله (1988 تا 2018) تعیین شد و سپس روند این شاخص ها و پارامترهای هواشناسی مؤثر بر آنها با استفاده از آزمون ناپارامتری من – کندال مورد بررسی قرار گرفته است. بر اساس هر سه شاخص مورد بررسی شرایط آسایش و راحت بدون تنش گرمایی یا سرمایی برای گردشگران در شهر یاسوج، 6 تا 7 درصد از کل روزهای سال یعنی حدوداً معادل یک ماه است که این شرایط بر اساس شاخص PET، در ماه فروردین و بر اساس شاخص های PMV  و SET در اواخر اردیبهشت و اوایل خرداد است. بر اساس شاخص های PET و PMV شرایط اقلیم گردشگری در شهر یاسوج در یک سال عمدتاً سرد تا خیلی سرد با تنش سرمایی شدید تا بسیار شدید است. در صورتی که شرایط عمده اقلیم گردشگری بر اساس شاخص SET، خنک تا خیلی خنک است. در مقایسه با واقعیت های اقلیمی به نظر می آید که شاخص PMV نسبت به دو شاخص دیگر بهتر گویای تقویم گردشگری شهر یاسوج هم به لحاظ تعیین مناسب ترین زمان گردشگری هم به لحاظ شرایط عمده اقلیم گردشگری در طول سال است. در موضوع بررسی روند شاخص های اقلیم گردشگری و پارامترهای مؤثر بر آنها، نتایج به طور کلی نشان دهنده این است که پارامترهای دمای خشک و فشار بخار از ماه بهمن تا تیر دارای روند افزایشی و از ماه مرداد تا دی دارای روند کاهشی هستند. پارامترهای رطوبت، سرعت باد و میزان ابرناکی از ماه بهمن تا تیر بدون روند و از ماه مرداد تا دی دارای روند کاهشی هستند. شاخص های PET، SET و PMV  در همه ماه های سال به جزء ماه جولای (معادل مرداد ماه) دارای روند هستند، به طوری که از ماه بهمن تا تیر دارای روند افزایشی و از ماه مرداد تا ماه دی دارای روند کاهشی هستند.

گردشگری طبیعت (اکوتوریسم) پایدارترین شکل توریسم است به گونه ای که امروزه از آن به عنوان یکی از معیارهای مهم توسعه یافتگی نام برده می شود. در این تحقیق پس از تهیه نقشه 17 شاخص گردشگری طبیعت شامل ارتفاع از سطح دریا، تراکم پوشش گیاهی، تیپ پوشش گیاهی، کاربری اراضی و پوشش زمین، شیب (از لحاظ جذب گردشگر)، جهت جغرافیایی، شیب (از لحاظ پایداری دامنه)، حساسیت به فرسایش، حساسیت به زمین لغزش، حساسیت به زمین لرزه، فاصله از جاده، فاصله از رودخانه، فاصله از چشمه و چاه، فاصله از روستا، فاصله از شهر، فاصله از جاذبه های گردشگری طبیعی و فاصله از امامزاده، نقشه مناطق پتانسیل توسعه گردشگری طبیعت در شهرستان دنا در شمال استان کهگیلویه و بویراحمد با مساحتی بالغ بر 1575 کیلومتر مربع با استفاده از کمیت سنج های فازی و سناریوهای مختلف تصمیم گیری تحت الگوریتم OWA تهیه شد. بر اساس فرایند تحلیل شبکه ای، شاخص حساسیت به زمین لغزش و جهت جغرافیایی به ترتیب دارای بیشترین و کمترین اهمیت نسبی راجع به شناسایی مناطق توسعه اکوتوریسم در بین شاخص های مورد بررسی بودند. مناطق مناسب برای توسعه اکوتوریسم در شهرستان دنا از کل مساحت منطقه در سناریوی تصمیم گیری به شدت خوشبینانه تا نبود هیچ منطقه مناسبی در سناریوی تصمیم گیری به شدت بدبینانه است. در سناریوی تصمیم گیری به شدت خوشبینانه اگر حداقل یکی از شاخص ها در منطقه برای گردشگری طبیعت مناسب تشخیص داده شود، آن منطقه در نقشه تلفیقی نهایی مناسب گردشگری طبیعت قلمداد می شود. در سناریوی تصمیم گیری به شدت بدبینانه باید همه شاخص ها در منطقه برای گردشگری طبیعت مناسب تشخیص داده شوند تا آن منطقه در نقشه تلفیقی نهایی مناسب گردشگری طبیعت باشد.

مقدمه: با توسعه سریع اقتصاد اجتماعی جهان امروزی و بهبود استانداردهای زندگی، مردم بیشتر به گردشگری علاقه مند شده و این موضوع باعث شده که گردشگری به سرعت توسعه یابد. گردشگری یک صنعت محرکه مهم برای توسعه اقتصاد ملی با کارکردهای اقتصادی و اکولوژیکی است و در توسعه پایدار شهر ها ضروری است. شهرها با ارائه کالا و خدمات متنوع از فعالیت های اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی و همچنین، فعالیت های خدماتی مانند امکانات پذیرایی و فراغتی، زمینه توسعه گردشگری را فراهم می کنند. گردشگری در شهر هایی توسعه پیدا می کند که علاوه بر داشتن جاذبه های تاریخی، فرهنگی و هنری از امکانات و خدمات مناسب نیز بهره مند باشند. رشد انفجاری گردشگری داخلی و خارجی در سال های اخیر ضمن ارتقای توسعه اقتصادی کشور ها و مناطق مختلف، مشکلات و چالش های زیادی را به همراه داشته است. بنابراین، ارزیابی ظرفیت برد گردشگری یک شهر مقصد گردشگری برای تحقق توسعه پایدار گردشگری شهر از اهمیت بالایی برخوردار است. شهر یاسوج از جمله شهر هایی است که دارای پتانسیل و شرایط آب و هوایی مناسب برای جلب گردشگران خارجی و داخلی است. وجود جاذبه های گردشگری در زمینه های طبیعی، تاریخی و فرهنگی می تواند زمینه های رشد و توسعه اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی را در این شهر فراهم آورد و به عنوان یک قطب مهم گردشگری در سطح ملی مطرح شود. اما باید توجه کرد که توسعه گردشگری مستلزم تعیین ظرفیت و کسب شناخت همه جانبه از توان های طبیعی، تهدیدها و فرصت های موجود در محیط خارجی و بازشناسی ضعف ها و قوت های داخلی آن به منظور سنجش وضعیت و تدوین راهبردها برای هدایت و کنترل سیستم مدیریتی آن است.مواد و روش هادر این تحقیق ظرفیت برد گردشگری شهر یاسوج با استفاده از مدل داگلاس مورد ارزیابی قرار گرفته و سپس با هدف بررسی توان و تنگنا های صنعت گردشگری و در نهایت، ارائه راهکار هایی به منظور تقویت و توسعه آن، تجزیه و تحلیل استراتژیک آن با استفاده از تکنیک سوات مورد پژوهش قرار گرفته است. شهر یاسوج به عنوان مرکز استان کهگیلویه و بویراحمد در جنوب غربی ایران در کنار رودخانه بشار و در دامنه قلل دنا بین 30 درجه و 9 دقیقه تا 31 درجه و 32 دقیقه عرض شمالی و 49 درجه و 43 دقیقه تا 51 درجه و 52 دقیقه طول شرقی در ارتفاع ۱۸۷۰ متری از سطح دریا قرار گرفته است. این شهر به دلیل قرارگیری در دامنه های زاگرس و موقعیت کوهستانی، دارای طبیعتی زیبا و آب و هوایی معتدل برای گذران اوقات فراغت گردشگران است. به همین دلیل، سالانه گردشگران زیادی به این شهر کوهستانی سفر می کنند. در همین راستا ابتدا مقادیر پارامتر های مدل داگلاس با پیمایش های دقیق صحرایی تعیین و سپس، به صورت کاملاً عملیاتی قوت ها و ضعف ها؛ فرصت ها و تهدیدهای پارک های مورد مطالعه به لحاظ گردشگری کمپینگ در مقیاس دقیق بررسی شد و با نظرخواهی از کارشناسان و با استفاده از روش خبرگان وزن دهی به هر یک از عوامل صورت گرفت.یافته هامحاسبه ظرفیت برد پارک های مورد مطالعه نشان داد این پارک ها ظرفیتی معادل 732643 نفر گردشگر در سال و 5426 نفر در روز را دارند. با بررسی میدانی پارک های مورد مطالعه مشخص شد که فقط یک محدوده محصور 2 هکتاری در پارک مهرورزی برای فعالیت چادر زدن نسبتاً استاندارد است که ظرفیت 29176 نفر گردشگر در سال و 216 نفر گردشگر در روز را دارد که حدود 4 درصد تعداد گردشگرانی است که در فضای غیر استاندارد مبادرت به چادر زدن در پارک های مورد مطالعه می کنند. با هدف بررسی توان و تنگنا های صنعت گردشگری و در نهایت ارائه راهکار هایی به منظور تقویت و توسعه آن، با استفاده از تکنیک سوات راهبرد توسعه گردشگری پارک ها مشخص شد. نتایج نشان داد قوت ها ( S)، ضعف ها ( W)، فرصت ها ( O) و تهدیدهای ( T) صنعت گردشگری در پارک های شهر یاسوج به ترتیب دارای امتیاز 2/98، 3/15، 3/19 و 3/26 هستند که بر اساس محاسبه مجموع ضرایب عوامل داخلی و خارجی مشخص شد که استراتژی موجود در پارک های مورد مطالعه تدافعی (W-T) است. در راستای تبدیل ضعف ها به قوت و تهدید ها به فرصت برای توسعه گردشگری در شهر یاسوج، راهبردهای تدافعی از قبیل بالا بردن آگاهی گردشگران جهت جلوگیری از تخریب و آلوده کردن پارک ها، توجه به جنبه های بهداشتی و نظافت در پارک ها، تقویت حس امنیت در پارک ها و غیره ارائه شده است. نتیجه گیریدر مطالعه حاضر می توان این گونه نتیجه گیری کرد که سازمان های متولی شهری و گردشگری در شهر یاسوج فقط اقدام به توسعه های فیزیکی معمول و ایجاد یک امکانات و شرایط حداقلی می کنند و به موضوع گردشگری به صورت دقیق و متناسب با استاندارد های جهانی فکر نمی کنند و اگر شرایط به همین منوال پیش برود، ضمن اینکه محیط گردشگرپسند پارک های شهری روز به روز تخریب خواهد شد، تعداد گردشگران نیز کاهش خواهد یافت و از این نظر صدماتی متوجه درآمدزایی و اشتغال شهر خواهد شد. لازم است پیش از طراحی و اجرای زیرساخت ها و امکانات گردشگری در پارک های شهری، ابتدا اقدام به ظرفیت برد آن شود و طراحی و به کارگیری امکانات بر اساس اصول و متناسب با ظرفیت برد اجرا شود. در بررسی کلی پارک های مورد مطالعه و میزان استقبال گردشگران، در نگاه اول به نظر می آید که پارک های شهر یاسوج شرایط مناسبی برای گردشگری دارند، اما با بررسی همه عوامل داخلی (قوت ها و ضعف ها) و عوامل خارجی (فرصت ها و تهدیدها) و تحلیل آن ها در کنار هم مشخص شد که اتفاقاً ضعف ها بر قوت ها و تهدیدها بر فرصت ها برتری دارد و برای مدیریت گردشگری پارک ها در حال حاضر باید یک راهبرد تدافعی برای مقابله با ضعف های درونی و تهدیدهای بیرونی اتخاذ کرد. 

تحقیق حاضر با هدف برآورد فرسایش خاک در حوزه آبخیز سد مخزنی در حال احداث تنگ سرخ با مساحت 39 هزار هکتار در شرق و جنوب شرقی شهرستان بویراحمد در استان کهگیلویه و بویراحمد با استفاده از مدل RUSLE و قابلیت های سنجش از دور و سیستم اطلاعات مکانی به منظور برنامه ریزی اقدامات حفاظتی در حوزه آبخیز سد انجام شده است. لایه پارامترهای مدل RUSLE شامل فرسایندگی باران، فرسایش پذیری خاک، شیب و طول دامنه، مدیریت پوشش گیاهی و عملیات حفاظت خاک به ترتیب با استفاده از داده های بارندگی، ویژگی های فیزیکی و شیمایی خاک، مدل رقومی ارتفاع و کاربری اراضی در محیط سامانه اطلاعات مکانی تهیه شده اند و پس از رویهم گذاری لایه ها، مقدار فرسایش به صورت مکانی در سطح حوزه برآورد شد. مقدار عامل فرسایندگی باران از 62/179 تا 74/327 مگا ژول در میلی متر بر هکتار ساعت سال (MJ mm ha−1 h−1 year−1) بود. عامل فرسایش پذیری خاک از 08/0 تا 46/0 تن هکتار ساعت بر هکتار مگاژول میلی متر (t ha h ha−1 MJ−1 mm−1) بود. کمترین و بیشترین مقدار عامل شیب و طول دامنه به ترتیب 08/0 و 42/12 بود. بیشترین و کمترین مقدار عامل مدیریت پوشش گیاهی به ترتیب 33/0 و 54/0 بود. بیشترین و کمترین مقدار عامل عملیات حفاظت خاک به ترتیب 5/0 و 1 بود. حدود 80 درصد منطقه مورد مطالعه دارای میزان فرسایش 35 تن در هکتار در سال است که بیشترین مقدار آن در قسمت های غربی و شمال شرقی است که آن هم ناشی از مقدار زیاد فرسایندگی باران و فرسایش پذیری خاک در این منطقه است.

پدیده فرسایش خاک در ایران یکی از مشکلات جدی عرصه های کشاورزی و منابع طبیعی است که آثار آن به اشکال مختلف ظهور می یابد و نتیجه آنها ایجاد هزینه های مستقیم و غیر مستقیم برای کشور است. عمده تحقیقات فرسایش خاک در ایران به بررسی تکنیکی این پدیده پرداخته اند و خلاء اطلاعات علمی در زمینه پیامدهای اقتصادی فرسایش خاک کاملاً محسوس است. در این مطالعه هزینه اقتصادی مستقیم فرسایش خاک با استفاده از روش هزینه جایگزینی مواد مغذی (NRCM) و تجزیه و تحلیل تلفات نیتروژن، فسفر و پتاسیم (NPK) در رسوبات نهشته شده در پشت بندهای اصلاحی در حوزه آبخیز نهضت آباد با مساحت 5570 هکتار در شهرستان کهگیلویه برآورد شد. نتایج نشان داد که در دوره زمانی مورد مطالعه (1396-1398) جمعاً 42/378 تن رسوب در پشت 11 بند اصلاحی مورد مطالعه در حوضه نهضت آباد نهشته شده است که این رسوبات به ترتیب حاوی 03/0، 53/0 و 5 تن نیتروژن، فسفر و پتاسیم هستند. با در نظر گرفتن قیمت یک کیسه 50 کیلوگرمی کودشیمیایی سوپر فسفات تریپل، اوره و سولفات پتاسیم به ترتیب 5500، 1500 و 6250 هزار ریال (نرخ دولتی، سال 1402)، هزینه خرید کود شیمیایی لازم برای حفظ و احیای بهره وری خاک در حوزه آبخیز نهضت آباد معادل 5/1620417 هزار ریال است. با محاسبه مقدار فرسایش خاک از طریق حجم رسوبات نهشته شده در پشت بندهای اصلاحی نیز مشخص شد که مجموع هزینه مستقیم تلفات فرسایش خاک در حالت میانگین، حداکثر و حداقل تلفات NPK، به ترتیب 39/5328413، 77/26693396 و 83/52463 هزار ریال است، البته این میزان هزینه بر اساس فرسایش خاک محاسبه شده 001/0 تا 08/1 تن در هکتار در سال در حوضه های بالادست بندهای اصلاحی احداث شده در حوزه آبخیز نهضت آباد است که در مقایسه با میزان فرسایش خاک متوسط کشور ایران که در اکثر منابع علمی حدود 16 تن در هکتار در سال ذکر شده عدد بسیار کمی است.