حسین مهربانی فر

ارتباطات، راه حل بسیاری از مسائل موجود در جامعه جدید بوده و تنها از طریق ارتباط است که پیوند شکننده میان اجزای اجتماعی در جامعه توده ای حفظ می شود. مسجد به عنوان یکی از کانون های محوری ارتباطات در سنت ایرانی اسلامی، از ظرفیت ها و کارکردهای مختلفی در سازمان دهی و گسترش ارتباطات، برخوردار بوده که در طول تاریخ به اقتضای شرایط سیاسی و اجتماعی، جلوه های متنوعی یافته است؛ در سده معاصر، شاخص ترین تجلی ظرفیت ارتباطی مسجد را می توان در نسبت با انقلاب اسلامی ایران، موردتوجه قرارداد که از این رهگذر، جایگزین نمودن یک نظم نوین اجتماعی با رویکرد دینی را پی می جوید. پژوهش حاضر با هدف شناخت ظرفیت ها و ابعاد ارتباطات انسانی مسجد در نظام اسلامی به مطالعه دیدگاه متفکران مسلمان معاصر در این حوزه پرداخته است؛ به این صورت که آرا و ایده های سه متفکر محوری (امام خمینی ره، آیت الله خامنه ای و مرتضی مطهری) - به عنوان شخصیت های فکری و سیاسی که در شکل گیری و استمرار انقلاب اسلامی بیش از دیگران به مسئله مسجد و دلالت های ارتباطی آن اهتمام داشته اند- به روش تحلیل مضمون، موردمطالعه و تحلیل قرارگرفته است. این آرا و ایده ها در قالب 11 مضمون دسته بندی شد که در نسبت با سطوح ارتباطات انسانی، سطوح مختلف ارتباط با خدا، ارتباط با خود (تأمل و تفکر)، ارتباطات میان فردی (ارتباطات تنگاتنگ امام جماعت و مردم)، ارتباطات گروهی (حلقه های فکری و معرفتی) و ارتباطات عمومی (خطابه و روشنگری) را با محوریت توحید در برمی گیرد. ارتباطات در مسجد از خودسازی و اجتماع توحیدی حول ارتباط با خدا شکل گرفته و تا سامان نهادهای اجتماعی امتداد می یابد.

ماهیت متنوع و متغیر مخاطبان متأثر از جغرافیای فرهنگی و همچنین تحولات حوزه رسانه، مخاطب شناسی را به ضرورتی جدی برای مالکان رسانه ها و تولیدکنندگان محصولات رسانه ای تبدیل کرده است؛ مسئله ای که در نسبت با رسانه های وابسته به اماکن زیارتی همچون حرم مطهر رضوی و مخاطب-زائر پیچیدگی و اهمیت بیشتری پیدا می کند. شبکه ماهواره ای امام رضا(ع) از جمله جدیدترین رسانه های آستان قدس رضوی است که در مدتی کوتاه راه اندازی شده و شناخت علائق و نیازهای مخاطب-زائران -به ویژه زائران عرب زبان که بخش قابل توجهی از مخاطبان هدف این شبکه را تشکیل می دهند-نقش حیاتی در جهت گیری و کیفیت تولیدات آن دارد؛ در این پژوهش با بهره گیری از روش پیمایش و با ابزار پرسشنامه جامعه آماری زائران عرب زبان غیرایرانی حاضر در حرم مطهر رضوی مورد مطالعه قرار گرفته است. یافته ها حکایت از آن دارد که از میان زائران عرب زبان غیرایرانی در این مدت کوتاه، 22/6 درصد مخاطب این شبکه بوده اند. در خصوص نیازها و انتظارات از شبکه ماهواره ای امام رضا (ع) از میان قالب های مختلف، «پخش سخنرانی های مذهبی» و از حیث موضوع و محتوا، «پاسخ به شبهات مذهبی» بیشترین فراوانی را در میان نیازهای زائران عرب زبان غیر ایرانی داشته است. به طورکلی از مهم ترین مشکلات شبکه های مذهبی به نبود تنوع در قالب ها می توان اشاره کرد که در خصوص شبکه ماهواره ای امام رضا (ع) هم شایان توجه است.     

ارتباطات انسانی یکی از عناصر اصلی شکل دهنده ماهیت و ساختار جوامع است. جامعه مدنی و مدینه فاضله دو نوع جامعه هستند که هرکدام انواع و صورت های مختلفی از ارتباطات را دربردارند. یورگن هابرماس و ابونصر محمد فارابی از اندیشمندانی هستند که به مسئله ارتباطات انسانی، شکل آرمانی آن و نقش آن در صورت بندی این دو نوع جامعه توجه داشته اند. در پژوهش حاضر به روش تحلیلی مقایسه ای و همچنین با تکیه بر چهارچوب روش شناسی بنیادین، به مطالعه و مقایسه ارتباطات انسانی و سطوح و انواع آن در اندیشه این دو متفکر پرداخته شده است. آنچه از مجموع بررسی و مقایسه آثار این دو متفکر برمی آید این است که هردو اندیشمند با نگاهی انتقادی به جامعه خویش و کیفیت ارتباطات در آن، به صورت بندی یک جامعه آرمانی پرداخته اند و مسائلی مانند عقلانیت، تفاهم و توافق جمعی را به صورت مشترک مورد توجه قرار داده اند. این در حالی است که عقلانیت ارتباطی هابرماس و اجماع و گفتگوی عقلانی و انتقادی مدنظر وی در دستیابی به حقیقت و مشروعیت قوانین، از عقل عرفی فراتر نمی رود، ولی تفاهم و ارتباطات برهانی فارابی محدود به افق انسانی نیست و در پیوند با رئیس اول مدینه فاضله و در اتصال به عقل فعال معنادار می شود. این پژوهش می تواند مقدمه ای در بازشناسی و تحلیل نظام های مختلف ارتباطی در دو نوع مدینه فاضله و جامعه مدنی باشد.