طیبه امیریان

النّص کشفُ خطاب السرد النسویّ التی یَفتحُها الرّاوی فی العمل الرّوائی محاولهٌ للإفصاحِ عن مکانهِ الأنثی وحقیقتِها. کما بان لنا أنّ شهرزاد، فی القصّه الافتتاحیه لکتاب ألف لیله ولیله، استطاعتْ بفعل السردانیّهِ تناولَ صوره المرأهِ والحفاظ علی بقاءها أمامَ «شهریار یمثّل جنس الرّجل». من هذا المنطلقِ، أبدعتْ سوسن جمیل حسن روایتَها ألف لیله فی لیله مستلهِمهً من ألف لیله ولیله، کنموذجٍ روائیٍ نسائیٍ، مجالاً لصوتها کی تَتکلّمَ عن قضیه الأنوثه تحت سلطهِ الرجوله فی المجتمع عبر محاور مختلفهٍ. فروایتُها تحملُ عنوانًا ما یتضمّنُ اللیلَ وما یشیرُ إلیه من السّهرِ والحکی، عدا أنّ الرّاویه «دیمه» تخاطبُ رجلاً ما بلقب «المولی»، وتشیر إلى نفسِها بکلمه شهرزاد عبرَ حکایات متوفّرهٍ، تعدّ مِن ذکریات الرّاویه وتجاربها الشخصیّه. المنهج الوصفی المقارن هو المنهج البحثی المستخدم فی هذه الدراسه للمقارنه بین روایه ألف لیله فی لیله والقصّه الافتتاحیّه لألف لیله ولیله. العنوان یتضمن اللیل وما یشیر إلیه فی السهر والکلام، الراویه "دیمه" تخاطب رجلاً بلقب "مولای" وتشیر إلى نفسها بکلمه شهرزاد من خلال القصص المتوفره التی تعتبر تجارب ذکریات الرّاویه. فی روایه جمیل، العنوان له دلالته وهدفه الخاص. بالإضافه إلی ذلک، ثمّه اختلافاتٌ بین کیفیّهِ تجلّی شهرازد الأسطوریه ودیمه ممثّله هوّیه المرأه العربیّه. لکنّها لیست هی تماماً علی الطریقهِ الشهرزادیّهِ، و کذلک إضاءهٌ على هوّیه «الأنا» للمرأهِ فی المجتمعِ العربیّ المعاصر، بتعلّقها بحیاهِ دیمه التی تنیرُ تجربتها الحیاتیّه والبیئیّهَ والمرحلهَ الزمنیّه التی عاشت فیها أمام متطلبات «الأنا» لشهرزاد. تحصل سوسن على تقنیات سردیه جدیده عن مسار إعاده التراث فی تجربه معاصره، فأضافت دوراً جدیداً إلى الدور التقلیدی لشهرزاد وشهریار، وفتحت باباً للتأمل عن قرب فی ما یدلّ على العلاقه بین الذکر والأنثى وما یعلن عن علاقتهما، وسعت إلى وصف صوره حیه للذات فی الطرف الآخر، مع التعبیر عن رأیها من خلال دیمه على شکل انطباعات فکریه، ساعیهً إلى إثبات ذاتها الأنثویه من خلال السرد.

هدف: نهاده کیفیّت روابط، کشف و فهم مبادلات میان روایت ها یکی از محورهای اجتناب ناپذیر نظری ترامتنی در تجربه روایی است، آنطور که به یکی از شالوده های روایت شناسی تبدیل گشته است. از نسبت های بیناروایتی، که درون یک نظام فرهنگی واحد و یا بینافرهنگی شکل گیرد، بیش متنیّت است که هسته نظرگاه ژرار ژنت را به خود اختصاص داده است. در همین راستا، نسبت روایت نمایشنامه های «مجلس قربانی سنمّارِ» بیضائی و «جزاء مینالیِ» ماجد الخطیب به عنوان بیش روایت با داستان «سمنار و ساختن خُورنق» که در «هفت پیکر» نظامی بدان اشارت رفته، به عنوان «پیش روایت ویا زِبرمتن» مشهود است.روش پژوهش: این گفتاورد با روش مقایسه تطبیقی – تحلیلی، در جستجوی کارکرد عناصر کیفی بیش روایتی با عنوان «عناصر پیرا آرایه ای» و روابط میان آنها در نمایشنامه بیضائی و نمایشنامه الخطیب به عنوان بیش متن ومقایسه آنها با سروده نظامی در هفت پیکر به عنوان پیش متن با تکیه بر نظریه تراروایتی ژنت است. یافته ها: عناصر کیفی بیش روایتی بسان انگیزه، ارزش، شخصیّت، بهره مندی از اسطوره، ملیّت وقومیّت شخصیّت ها در هر دو نمایشنامه فارسی و عربی در مقایسه با سروده نظامی به منظور تولید و باروری روایی در سنت های روایی هر دو نمایشنامه نویس یافت می شوند. نتیجه گیری: بهره مندی از عناصر پیرا آرایه ای در نمایشنامه بیضائی با هویّت سازی جمعی در جامعه ایرانیِ و در نمایشنامه الخطیب با مسائل اجتماعی روز و رنج جامعه عراقی انطباق می یابد. اما؛ قدرت باروری و تکثیر روایی به منظور تولید یک روایت ماندگار در اثر بیضائی که بیشتر با تحلیل تاریخی و خلق صحنه های روانشناختی آمیخته شده، در مقایسه با اثر الخطیب تأثیرگذارتر است.

حکایات ألف لیله ولیله بما تضمّنها من السّمات المنوّعهِ المبنیّهِ علی عملیّه السرد والوصف والحوار بین الشخصیّات فی حیّز الزمان والمکان، تعکس واقعَ المجتمع بمختلفِ جوانبه. حیث یسعی الرّوائی المعاصر إلی تعزیز فعّالیّته الرّوائیه مُلهماً مما تتمتّع به حکایات ألف لیله ولیله،کنصّ مصدرٍ، بتشحیذ ملکته الأدبیّهِ وذهنه للخلقِ. روایه «سُلاف بغداد»، لمحسن جاسم الموسوی الناقد والرّوائی العراقیّ الذی استعار «بغداد» لتمثیل الواقع العراقیّ الکئیبِ بعد الاحتلال الأمیریکی، لیست هی إلّا دلیل علی تأثّره المباشر تارهً والمبدع وغیرالمباشر تارهً أخری، بالمناخاتِ السردیّهِ لحکایات اللیالی من الناحیّهِ الأسلوبیّهِ، وذلک لبثّ أفکاره وتجربتِه الرّوائیه أو المبدعه ومهارته النقدیّه کناقدٍ أدبیٍ غائصٍ فی مفاهیم السردّ وتقنیّاتِه. إنّ الحصولَ علی إدراک دافع الرّوائی لاستلهام الإطار السردیّ لألف لیله ولیله، یُوضح ضرورهَ إجراءِ البحث الحالیّ بالمنهج الوصفی - التحلیلی. یبدو لنا أنّ الهیکل السردیّ للرّوایه مع البناء السردیّ المتداخل والأماکن السریّه وأحیاناً الخیالیّه وحضور الشخصیّات غریبهِ الأطوار واستخدام الشعر، مرتبطٌ ب ألف لیله ولیله. یمکن القولُ بأنّ هذا التأثّرَ کقوّهٍ دافعهٍ لمشروعٍ یَهدف إلی رسم أجواء بغداد الماضی المأساوی فی الخمسینات وبغداد المستقبل المجهول المخیف بجانب أحوالِ حانه «سلاف» بروّادها ووقائعها بروایاتٍ عِدّهٍ فی روایهٍ واحدهٍ علی ید ساردهٍ شهرزادیّهٍ بین الواقعِ والخیالِ. أما فیما یتعلّقُ بمحتوى العمل الرّوائی، فیمکن قولُه وفقًا لوجهه نظر المؤلف النقدیّه والعدید من الکتبِ التی کتبَها فی مجال نقد ألف لیله ولیله والروایه العربیّه، زوّد روایته صورهً فنیّهً بقراءهٍ جدیدهٍ من ألف لیله ولیله وآلیات الرؤیه الفکریّه فیها.

ارزیابی ترجمه براساس الگوهای ترجمه شناختی، معیاری برای توصیف کارکرد ترجمه در زبان مقصد با حفظ ادبیّت ودریافت معنای زبان مبدأ است. اعتبار ترجمه یک اثر هم با آگاهی موشکافانه از کاستی ها وویژگی های مثبت آن طبق اصول الگوهای ارزیابی ترجمه سنجیده وبازنمایی می شود. آنتوان برمن که مدار نظرگاه ترجمه شناسی وی بر متن مبدأ استوار است، از دوازده محور کژکارکردی میان زبان مقصد و مبدأ با نام "گرایش های ریخت شکنانه" یا "عوامل تحریف وتغییر" سخن به میان می-آورد. طبق این نظریه هرچه تعداد گرایش های تغییردهنده در فرآیند ترجمه بیشتر باشد، به همان میزان مترجم متن اصلی را تحریف کرده است. در این پژوهش با دیدگاه گرایش های ریخت شکنانه برمن مبنی بر احترام به متن بیگانه ودیگری، برگردان عربی رمان چشمهایش بزرگ علوی را با عنوان عیناها از احمد موسی بررسی شده است. تمرکز عمده این پژوهش، بررسی گرایش های غالب تغییر متن از سوی مترجم با ذکر شواهد وترجمه پیشنهادی است. یافته های پژوهش شش گرایش از دوازده مؤلفه ریخت شکنانه برمن را تأیید می کند ونشان می دهد مترجم حسب ذوق خویش وناآشنایی بادامنه اطلاق واژه ها در زبان فارسی در ترجمه تصرفاتی انجام داده وبه متن مبدأ وفادار نبوده است.

نحاول من خلال الدراسه النصیه التطبیقیه ف حص روایه "رحله ابن فطوّمه" للروائی المصری نجیب محفوظ بناءاً وتشکیلاً ، ولعلّ أهمّ خصائص إتقانها احتواؤها علی استدعاء تراث الأدب الصوفی والروحی، ما جعل هذه الروایه تنحو نحواً خاصاً به لتلبیه استلهامات الروائی الفنیه فی البحث عن الحقیقه والکمال الروحی عبر تجربه صوفیه للحب. طموح نجیب محفوظ إلی إغناء تجربته الروائیه بتطویع معنی الحب فی القصص الصوفیه الإیرانیه مثل قصه " الشیخ صنعان والفتاه الرومیه " للعطار النیسابوری ، أسهم فی صیاغه البنیه الصوفیه للروایه فکرهً وجمالیاً ومثّل صوره إبداعیه تثیر ه ذا السؤال: کیف استدعی نجیب محفوظ الفکره الصوفیه المهیمنه فی نص الشیخ صنعان فی رحله ابن فطوّمه؟ قد کانت دراسه الروایه عبر المنهج التحلیلی - التطبیقی رغبهً فی الوقوف علی تجلیات الخطاب الصوفی ومظاهر قصه الشیخ صنعان فی روایه محفوظ ومحاوله للکشف عن الدلالات الإیحائیه کدور المرأه فی تحقیق النمط الصوفی وأبعاد الرؤیا أو الخیال والسفر من رحله البلدان إلی سفر القلوب والإمعان فی الفکر وفی إنتاج المعنی الصوفی.

نقدادبی، فعالیّتی روشمند برای درک متن ادبی و ابزاری است که فهم جنبه های زیباشناسانه متن ادبی را افزونی می بخشد. یکی از چالش های آموزشی در تدریس متون معاصر، این است که دانشجویان به درکِ درست جنبه های زیبای متون معاصر نمی توانند دست یابند. ریشه این مشکل را می توان تاحدی در شیوه تدریس سنتی نقدِادبی که غالباً نقدی برون متنی و نظری است جُست. در این شیوه برای شناخت اصول مکاتب نوین نقدی، چون: ساختارگرایی، نشانه شناسی جایگاه چندانی دیده نمی شود و فقط به بیان تعاریفی کلّی از اصول و نظریه های نقدِ نوین، به صورت تئوری اکتفا می شود و دیگر نقد علمی و کاربردی در این واحد درسی جایگاهی ندارد و این امر امکان نقد و فهم درست متون ادبی را تقلیل می دهد، زیرا دانشجو اشز شیوه های درستِ نقد یک اثر ادبی آگاهی کافی ندارد و حتی گاه به نقد نادرست می پردازد. این موضوع بدین معناست که بی-توجهی به شیوه های صحیح در آموزش نقد ادبی نوین در درک و فهم متون منجر به عدم دست یافتن به خوانش درست و در نتیجه دشوار شدن متون می شود. بنابراین آموزش نقد باید طوری باشد تا از متن معرفت ارائه شود. این پژوهش با تکیه بر روش تحلیلی توصیفی به منظور حل این مشکل، به منابع جدید در حوزه نقد توجه کرده و بیشتر به نقد عملی اصولِ مکاتب نوین نقدی بر روی متون مختلف ادبی پرداخته است تا دانشجو بتواند به درک درستی از مبانی یافت شده در نقد ادبی نوین دست یابد که این امر به پرورش ذوق هنری و قابل فهم شدن متون ادبی می انجامد.

نجیب محفوظ- نویسنده مصری وبرنده جایزه نوبل ادبی 1988- از جمله نویسندگان عربی است که از ادب صوفیانه ایرانی تاثیر پذیرفته است. اگرچه ارزیابان ادبی وی را « صوفی ریالیست» نامیده اند، اما به تاثیرپذیری اش از اندیشه و ادب صوفیانه ایرانی دقت نکرده اند. وی، داستان تخیلی «سفرنامه ابن فطومه» را با زبانی ادبی، رمزآلود و هنرمندانه و با درونمایه ای صوفیانه نوشته، به گونه ای خواننده احساس می کند که زبان ادبی پررمز و راز آن را، از منظومه «منطق الطیر» عطّار الهام گرفته است. ابن فطومه، قهرمان این داستان، نماد « انسان سالک راه حق» می باشد و همچون دسته پرندگان منظومه منطق الطیر درپی «کشف شهودی حقیقت» به سفر می رود و «هفت سرزمینی» را که از آنها عبور می کند، با تعداد منازل، مقامات و یا هفت شهر عشق عطّار و «دارالجبل» هم با کوه قاف برابری می کند. اما محفوظ با تصرف هنری در زبان رمزی این داستان، این نمادها را متناسب با انسان سرگردان امروز به کار می برد که در آن، دست یابی قطعی به حقیقت آسان نمی نماید وبا نقد گزنده شرایط سیاسی اجتماعی مسلمانان، دوری آنان را از اسلام واقعی نشان می دهد و پایانی مبهم و ناآشنا برای این سفر کشف شهودی حقیقت ترسیم می نماید.

نقد پسا استعماری به تحلیل واکنش استعمار زدگان در برابر میراث فرهنگی استعمارگران در متون ادبی می پردازد. مهم ترین شاخص آن، جستن راهی برای بازیابی حقوق، هویت ملی و بینش بومی فراموش شده در کشورهای استعمار زده است. ادبیات داستانی الجزایر در دوران استعمار فرانسه و پس از آن در شیوه های بیان و زبان ادبی به زیبایی دگرگون شد. از این رو، رمان پسا استعماری الجزایر، هویت و شکل نوینی یافت که بخشی از آن همزمان با نهضت ترجمه و ورود آبشخورهای نوین فکری دنیا بر روی نویسندگان و بخش دیگر مربوط به گزینش زبان استعمار، فرانسوی، در کنار زبان عربی برای داستان نویسی بود. آنان با نفی بافت و محتوای کهنه رمان برای کشف هویت و فرهنگ گمشده خود به نوشتن رمان هایی به زبان فرانسوی روی آوردند تا با استعمارگران مبارزه کنند و هویت ملی خود را بازآفرینند؛ از این رو در آثارشان به منظور دفاع از ملت مؤلفه های مانند: تقابل های استعمارگر و استعمارزده، شرق و غرب را نقد کردند. در این نوشتار با روش تحلیل محتوایی، نمونه هایی از رمان الجزایر طبق مؤلفه های نقد پسا استعماری، معین می کند که داستان نویسان الجزایری به احیای باورها، هویت و فرهنگ بومی و مبارزه با آثار منفی برجای مانده از دوران استعمار، اهمیت داده اند.

اندیشه ی مرگ و تولّد دوباره ملّت عرب به طور عامّ، و فلسطین به طور خاصّ، یکی از گسترده ترین مضمون هایی است که در شعر درویش نمودیافته است. وی، با کاربرد زنجیره ای وسیع و زیبا از اسطوره هاو نمادها ی تاریخی وابتکاری، هم معنایی جدید و متمایز از اندیشه ی مرگ و زندگی متعارف را ارائه می دهد، و هم آنکه،راه کسب آزادی حقیقی و زندگی شرافتمندانه را به مخاطبانش نشان می دهد. البتّه نمادها واسطوره های شعر وی اوّلاً:ً زودیاب ورسایند. ثانیاً: درخدمت انتقال پیام او هستند. کشف وبررسی این نمادها و مضامین آن ها، هدفی است که نویسندگان این مقاله دنبال نموده اند.