میثم براری

شاهنامه فردوسی یکی از برجسته ترین آثار ادبی و هنری ایران و جهان است که از هم آمیزی دقیق اسطوره، حماسه، ادبیات و تاریخ شکل گرفته است. فردوسی با هنرمندی تمام، عناصر داستانی و اساطیری را به نحوی پرورانده که شخصیت هایی ماندگار و اثری بی بدیل خلق کند. همچنین سهروردی، از عارفان علاقه مند به حکمت ایران باستان، در کتاب عقل سرخ به شخصیت های اساطیری همچون زال و سیمرغ پرداخته است. او با رجوع به حکمت باستان و مطالعه آثار پهلوی و اوستایی، فلسفه ای را به نام حکمت اشراق بنیان نهاد که آمیزه ای از فلسفه ایرانی و حکمت اسلامی است. این پژوهش با هدف مقایسه ساختاری و معنایی داستان زال و سیمرغ در عقل سرخ سهروردی و شاهنامه فردوسی انجام شده است. مقاله به بررسی افتراقات و اشتراکات دو روایت و تأثیر آن ها بر آثار تصویری نگارگران می پردازد. پرسش اصلی این است که فردوسی و سهروردی چگونه و با چه رویکردی به داستان زال و سیمرغ پرداخته اند و این روایات چه تأثیری بر شکل و معنای روایت داشته اند؟ همچنین، نقش نگارگر ایرانی در بازنمایی تصویری این روایات چگونه بوده است؟ روش پژوهش تحلیلی و با رویکرد تطبیقی و داده ها به شیوه اسنادی گردآوری شده است. شباهت اصلی دو روایت در پیرزادگی زال و سیمرغ به عنوان نماد خرد است؛ اما تفاوت ها در شیوه روایت حماسی فردوسی و خوانش عرفانی سهروردی است. در حالی که زال در شاهنامه در بزرگسالی به وصال پدر می رسد، در عقل سرخ این وصال در کودکی رخ می دهد. نگارگر ایرانی با اقتباس از شاهنامه فردوسی، در ساختار و معنا از این اثر تأثیر پذیرفته است.

پرندگان، به سبب توانایی پرواز و ارتباط با آسمان، در بسیاری از آثار ادبی، عرفانی نمادی از روح و نفس ناطقه شمرده شده، دارای معناهای باطنی و معنوی هستند. همچنین، نقش مایه پرنده در آثار نگارگری دوران مختلف از جمله عهد تیموری (نسخه شاهنامه بایسنقری) و عهد صفوی (نسخه هفت اورنگ جامی) نمود دارد. از آنجائی که شاهنامه بایسنقری و هفت اورنگ جامی هر دو متعلق به منطقه خراسان بزرگ- مهد هنر و عرفان در سده های نخستین اسلامی بوده اند؛ نقش مایه پرند گان در هفت اورنگ جامی از مکتب مشهد می توانسته است متاثر از شاهنامه بایسنقری مکتب هرات پیشین باشد. هدف این پژوهش دستیابی به مفاهیم نمادین نقش مایه پرندگان این دو نسخه در کنار تحلیل فرمی و ساختاری است. پرسش اصلی این است که نقش مایه پرندگان در دونسخه شاهنامه بایسنقری و هفت اورنگ از لحاظ فرمی و نمادین دربردارنده چه مفاهیمی است؟ وجوه افتراق و اشتراک نقش مایه پرنده در دو نسخه کدامند؟ عوامل تاثیر گذار در وجوه افتراق و اشتراک نقش مایه پرنده در دو نسخه چیست؟ روش تحقیق، توصیفی تحلیلی، تطبیقی، کیفی و شیوه گردآوری اطلاعات، کتابخانه ای است. طبق نتایج حاصله بیشترین تعداد نقش مایه پرندگان شاهنامه بایسنقری متعلق به کوکوی کاکلی و زاغی و در هفت اورنگ جامی بیشترین تعداد، متعلق به قمری و بلبل است. در تحلیل ساختاری، نقش مایه پرندگان شاهنامه بایسنقری، اغلب بر روی ترکیب بندی نگاره ها که شامل فرم بیضی است قرار نگرفته و دارای وجه نمادین در نگاره ها نیستند. در مقابل، نقش مایه پرندگان هفت اورنگ جامی، در موارد بسیاری بر روی ترکیب بندی نگاره ها که اغلب شامل فرم اسپیرال و بیضی است قرار گرفته و در مواردی، دارای وجه نمادین هستند. نقش مایه پرندگان در شاهنامه بایسنقری، به دلیل عدم ارتباط نگارگران با عرفا و اندیشمندان، اغلب فاقد مفاهیم نمادین هستند. در مقابل، به دلیل پیشینه طولانی در روابط نگارگران با عرفا و اندیشمندان، نقش مایه پرندگان در هفت اورنگ جامی اغلب دارای مفاهیم نمادین اند.

در نگارگری ایران، طبیعت و درختان به وفور انعکاس یافته است. نماد درخت در ایران باستان رکن و پایه ی هستی، ارتباط میان زمین و آسمان و ستون گیتی تلقی می شد و نشانی از تولد، رشد و بالندگی، مرگ، رستاخیز، هستی پایدار و فناناپذیری بود. در آثار و بناهای تاریخی دوره اسلامی ار نقش مایه درخت استفاد شده است. یکی از بناهای زیبای دوره صفوی عمارت چهلسون است. مسئله ای که اینجا مطرح است چگونگی و ماهیت نقش مایه های درخت در این بنای تاریخ است. رویکرد پژوهش کیفی بوده و تحلیل داده ها به شیوه توصیفی- تحلیلی صورت گرفته است. جمع آوری داده ها و اطلاعات از منابع کتابخانه ای، شبکه جهانی اینترنت و همچنین مشاهدات میدانی صورت گرفته است. یافته های تحقیق حاکی از این است که در نگاره های کاخ عمارت چهل ستون  اصفهان، حدود 110 نگاره مزین به نقش مایه درخت ترسیم شده بر روی دیوارهای آن شناسایی شد. شناخت بیشتر فراوانی این تعداد از نقوش انواع درختان، ضرورت این تحقیق را مهیا نمود. نقش درخت در اکثر موارد با الهام از طبیعت واقعی و در بعضی موارد از درختان موجود در حیاط این عمارت در انواع (نارون، چنار، سرو، شکوفه و درختان میوه) ترسیم و نقاشی شده اند. درختان ترسیم شده در بسیاری از نگاره های عمارت، از باغ این عمارت ملهم بوده یا درختانی ملهم از این نقاشی ها در حیاط کاشته شده اند. همچنین این نقوش صرفاً جنبه تزیینی صرف نداشته اند و با توجه به هم جواری و روابط فی مابین آن ها با انسان و عناصر دیگر در آثار، جنبه مضمونی و مفهومی پیدا کرده اند. اهداف پژوهش: 1.بررسی و تحلیل نقوش درختان در نگاره های کاخ عمارت چهل ستون اصفهان به لحاظ فرم و محتوا. 2.بررسی و واکاوی منابع مؤثر در طراحی نقوش درخت در نگاره های این عمارت.  سؤالات پژوهش: 1.نقش و جایگاه درخت در نگاره های چهل ستون از منظر ساختاری و مضمونی کدام است ؟ 2.در طراحی انواع نقش مایه درخت در این نگاره ها، منبع و ذهنیت هنرمند نقاش چه بوده است؟  

دوره صفوی اوج هنر قالی در ایران است و قالی های تصویری ازجمله طرح هایی هستند که مورد توجه طراحان و بافندگان قالی در این دوره قرار گرفتند. قالی سنگشکو از نمونه قالی هایی است که در دوره صفوی بافته شده و دربردارنده تصاویری از داستان های ادبی با مضامین عاشقانه، حماسی و اسطوره ای است. حضور این نقشمایه ها در قالی ها ریشه در آیین و باورهای تمدن های قدیم ایران داشته است. زیبایی طرح و نقش قالی سنگشکو منبع الهام و تأثیر طراحان و بافندگان ایرانی و غیر ایرانی بخصوص در قرن 19م شد. حضور مضامین ادبی و اسطوره ای همچون مجالس بزم (دیدار لیلی و مجنون و آبتنی کردن شیرین)، رزم(صحنه های شکار) و همچنین نقشمایه های اساطیری شامل گرفت و گیر، سیمرغ و اژدها و ... در طراحی دو قالیِ صفوی و قاجار، دلیل بررسی و تحلیل پژوهش حاضر است. هدف از این پژوهش تحلیل مفاهیم نقوش و شناسایی شباهت ها و تفاوت های این دو قالی از نظر موضوع و مضمون، در کنار تحلیل ساختاری شامل ترکیب بندی، طرح و رنگ است. حال این سؤال مطرح می شود که 1- قالی سنگشکو در عصر صفوی به لحاظ مضمونی و مفهومی چه تأثیراتی بر قالی دورهٔ قاجار داشته است؟ 2-چه تفاوت هایی در طراحی نقوش، ترکیب بندی و رنگ آمیزی و تزیینات بین دو قالی وجود دارد؟ 3- معنا و مفاهیم نقشمایه های مشترک مورد استفاده در طراحی این دوقالی چیست؟ روش تحقیق توصیفی- تحلیلی با رویکرد تطبیقی بوده و گردآوری مطالب به شیوهٔ کتابخانه ای و میدانی صورت پذیرفته است از نتایج این تحقیق چنین برمی آید قالی دورهٔ قاجار از نظر مضامین از قالی صفوی الهام گرفته اما در نوع ترکیب بندی و طرح، تغییراتی را ایجاد کرده و در شیوه های رنگ پردازی و تزئینات سبکی را اجرا نموده که در دورهٔ قاجار رایج بوده است. برخی از نقشمایه های اساطیری به کار رفته در قالی سنگشکو در این دوره بارمعانی اسلامی و عرفانی به خود می گیرد نظیر نقشمایهٔ سیمرغ که در این دوره نماد وحدت و ذات باری تعالی است. این تأثیرات در قالی دورهٔ قاجار هم دیده می شود.

دوره صفویه از با شکوه ترین ادوار تاریخی ایران می باشد. قالی های به جای مانده از این دوره از زیباترین و نفیس ترین فرش های تاریخ هنر قالی ایران به شمار می رود. قالی هایی که در طرح و نقش جلوه هایی از هنر ایرانی را به نمایش می گذارد. در بین این قالی ها، قالی تصویری سنگشکو ، با نقوشی زیبا، که تداعی کننده داستان ها و اسطوره های ادبیات غنایی(خسرو و شیرین، لیلی و مجنون) است، مشاهده می شود. در این پژوهش برآنیم که به بررسی نقشمایه های روایی ادبیات غنایی بر قالی تصویری دوره صفوی بپردازیم. از این رو این سوأل مطرح می شود که نقشمایه های روایی ادبیات غنایی نسخ های مصور به چه صورت بر قالی تصویری دوره صفوی تجلی یافته است؟ پژوهش حاضر به شیوه ترکیبی توصیفی تحلیلی با رویکرد تطبیقی انجام گرفته است. در جهت دستیابی به اطلاعات و مطالعات از روش تحقیقات و مطالعات کتابخانه ای و مقالات سایت های معتبر اینترنتی و فیش برداری بهره گرفته شده است. برای دستیابی به هدف، چهار نگاره ( با موضوع آبتنی کردن شیرین و دیدار لیلی و مجنون) از خمسه نظامی دوره صفوی با قالی سنگشکو مورد مطالعه قرار داده شد. نتایج حاصله بیان گر این است که نقشمایه های قالی تصویری دوره صفوی با پیروی از نگاره های نسخ های ادبی باز نمایی کرده اند ولی در مواقعی به متن ادبی رجوع نموده و یا با بهره گیری از عناصر رایج در قالی آن دوره تغییراتی را در طرح قالی لحاظ نموده اند.

انگاره های ترسیمی بر زمینه آثار هنری در قالب نقش مایه های نمادین کهن از دوران پیش از تاریخ تا امروز به صورت تجریدی، انتزاعی و طبیعت گرا ترسیم شده است. این انگاره ها اهدافی همچون سحر و جادو، حرز، تزیین، تمثیل، تجربه زیسته، روایی و ... ترسیم دارند. کهن الگوی سه گانه نیز یکی از این نقش مایه های اصیل و نمادین است. این نقش مایه در هنر ایران در گذر زمان و در دوره های مختلف حکومتی، سیاسی و دینی، کالبد وجودی خویش را حفظ نموده است و از دوره ایی به دوره دیگر انتقال یافته است؛ همچنین با توسعه اقوام گسترده شده است. عناصر تشکیل دهنده سه تایی را گیاه (درخت یا گل)، انسان و حیوانات (چهارپایان و پرندگان) تشکیل می دهند که شامل یک نقش در مرکز و دو نقش به صورت قرینه در طرفین نقش مرکزی است. نکته قابل تأمل چگونگی سیر تکوین و استحاله سه گانه مقدس از فضای تقدس به فضای تزیینی است. این انتقال به شیوه های مختلف حفظ شده و هنوز در بستر هنر معاصر ایرانی جاری است. پژوهش حاضر هدفی بنیادی دارد که با رویکرد آیکونوگرافیک به توصیف و تحلیل 58 نمونه قاب منتخب از نگاره های ایرانی می پردازد. این قاب ها از دوران پروتو ایلامی تا دوران معاصر با تأکید بر کهن الگوی سه گانه بر بستر فرش ایرانی انتخاب شده اند که تعداد 39 مورد را به خود اختصاص داده اند. نتایج پ ژوهش نشان می دهد ردپای نماد و تقدس در ترسیم انگاره ها بر بستر آثار هنری مشهود است که علی رغم تزیینی قلمدادکردن آن، تعلق خاطر هنرمند و مخاطب در آن به چشم می خورد. این تعلق همان حس زیبایی شناختی نهادینه در اجسام نمادین توتم است. نکته قابل توجه در این سه گانه ها جنسیت آن هاست که برخی نقش مایه مرکزی را مؤنث و نقوش هم گام را مذکر می دانند و برخی نیز مخالف این دیدگاه هستند. اهداف پژوهش: دستیابی به چگونگی مراحل تحول فرمی و محتوایی سه گانه ها با محوریت عنصر متغیر درخت در کاربرد نقش مایه ها در هنر ایران. تطبیق فرمی و محتوایی استحاله کهن الگوی سه گانه با تأکید بر نقش مایه درخت در فرش ایرانی. سوالات پژوهش: دلیل کاربرد کهن الگوی سه گانه از گذشته تا به امروز در زندگی مردمان در چیست؟ چه تحولی از منظر محتوایی و شکلی با تأکید بر نقش درخت در آن رخ داده است؟

هفت اورنگ جامی از نمونه آثار ادبی است که از پرندگان به عنوان عناصر نمادین و تمثیلی در بطن داستان ها و روایات برای آموختن درس های حکمی و اخلاقی استفاده شده است. در داستان هایی از قبیل مرغ ماهی گیر و ماهی ساده، زاغ و تقلید از کبک، خروس مؤذن، مرغابی و لا کپشت، باز و دُرنا که در هف تاورنگ جامی بیان شده و در 28 نگاره ای که از این مجموعه به تصویر کشیده شده است، تنها در داستان مرغابی و لاکپشت پرنده نقش اصلی را در داستان بازی می کند و در مابقی، پرندگان نقشی نمادین دارند یا برای مفهومی مضاعف در نگاره به تصویر کشیده شده اند. مقاله حاضر در جستجوی مفاهیم و معانی نقش پرنده در نگاره های هفت اورنگ جامی است و با تجزیه و تحلیل ساختاری سعی در بیان چگونگی کاربرد ارزش های صوری و زیباشناسانه دارد. در این جا این سؤال به ذهن می رسد که دلیل حضور پرنده در نگاره های هفت اورنگ جامی چیست و چرا در داستان هایی که موضوع اصلی پرنده نیست باز هم در قسمت ها یا گوشه هایی از یک نگاره شاهد وجود تعدادی از پرندگان هستیم؟ روش پژوهش به صورت توصیفی و تحلیلی بوده و از منابع کتابخانه ای استفاده شده است. هدف از این پژوهش دستیابی به فهم دلایل استفاده گسترده نگارگران از نقش پرندگان در هفت اورنگ جامی است. نتایج حاصله نشان می دهد که به دلیل این که داستان های هفت اورنگ جامی جنبه عرفانی، اخلاقی و آموزنده دارد، پرنده که به عنوان نمادی از آزادی روح بشریت است در بسیاری از نگاره ها حضور چشمگیری دارد و در هرکدام نسبت به داستان نگاره می تواند بیانگر مفهومی خاص باشد.

مراکز مهم سفالگری در ایران سده های 4 و 5 ه.ق. بوده و آثار سفالین تولیدشده در آن از نظر شیوه ساخت و نقوش به کاررفته جایگاه منحصربه فردی را داراست؛ متأسفانه از سوی پژوهشگران بومی و غیربومی موردتوجه درخور قرار نگرفته است. مطالعه و تشریح یکی از ابعاد مطالعاتی این سفالینه ها، ویژگی های تجسمی و بصری آن، در این تحقیق مدنظر است. پژوهش حاضر به روش توصیفی- تحلیلی و یافته اندوزی از طریق کتابخانه ای و میدانی صورت گرفته است. نظر به اینکه سفال ساری آن گونه که باید شناخته و معرفی نشده است، ٌسؤال این است که دلیل تحلیل ساختاری سفال ساری که آن را نسبت به سایرین متمایز می کند، چیست؟ هدف کاربردی این مقاله، گونه شناسی و تحلیل سفال ساری در دو قرن4 و5 ه.ق. با نگاهی به روش ساخت، طراحی و نقش این سفالینه هاست. نتایج به دست آمده از این تحقیق نشان می دهد که در قرون 4 و 5 ه.ق. شاهد سبکی خاص در سفالگری منطقه، باعنوان سفالینه های رنگارنگ با لعاب گلی روی زمینه سفید هستیم که محققین آن را سفال ساری می نامند. از نظر فرمی، غالب آثار بشقاب و کاسه است که با لعاب شفاف پوشش داده شده اند و بیشتر نقش ها را به ترتیب پرندگان و سپس چهارپایان تشکیل داده که با دیگر نقوش گیاهی و تجریدی همراه شده اند.