مهدی حسین زاده فرمی

قبل از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بازار سنتی ایران به عنوان یکی از گروه های تاثیرگذار در جامعه مدنی، مطرح بود و توانست در اتحاد با روحانیون نقش مهمی در تحدید دولت پهلوی ها و پیروزی انقلاب اسلامی داشته باشد. پس از پیروزی انقلاب، رابطه بازار با دولت دگرگون شد. در بررسی این دگرگونی، فرضیه مقاله تدوین شد؛ پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، بازاری های سنتی به جامعه سیاسی وارد شدند و در بعضی از جایگاه های سیاسی ـ اقتصادی کشور حاضر شدند و از این طریق قدرت خود را در جامعه مدنی از دست دادند. پس از ارائه شواهدی از طریق روش تحقیق تاریخی، به نظر می رسد فرضیه فوق به واقعیت های بازار پس از انقلاب اشاره می نماید. نتیجه این مطالعه نشان می دهد که در دهه اول پس از انقلاب اسلامی، رابطه بازار با دولت دچار دگرگونی شد. یعنی، با پیوستن بخشی از بازار به دولت، شاهد شکل گیری دو گروه اجتماعی و سیاسی از بازار در ایران هستیم که هر یک کارویژه های خاص خود را داشته اند.

بازار سنتی ایران به عنوان یکی از گروه های تأثیرگذار در پیروزی انقلاب اسلامی مطرح بود. پس از پیروزی انقلاب، رابطه بازار با دولت دگرگون شد. در بررسی این دگرگونی، دو فرضیه قابل طرح است؛ اول، استقلال بازاریها از دولت و دوم، تسلط دولت بر بازار و اصناف. پس از ارائه شواهدی از طریق روش تحقیق تاریخی، به نظر میرسد هر دو فرضیه به واقعیت های بازار پس از انقلاب اشاره میکنند. نتیجه این مطالعه نشان میدهد که در دهه اول پس از انقلاب اسلامی، رابطه بازار با دولت دچار دگرگونی شد؛ یعنی با پیوستن بخشی از بازار به دولت، بخش دولتی بازار شکل گرفت و مناصب مهم دولتی به آنها اختصاص یافت و بخش غیرسیاسی بازار نیز پس از انقلاب، به حالت انزوا گرایید و قدرت خود را در جامعه مدنی از دست داد.

با گسترش روابط فرهنگی بین کشورهای متعدد، ساختارهای فرهنگی هویتی و ارزشی جامعه ایران نیز دستخوش تغییراتی شده و در این رهگذر، نوع خاصی از هویت که در جهان با نام هویت بریکولاژ و نیز سیال می شناسند در بین جوانان و نوجوانان در حال ظهور است. این هویت، که ماهیتی ترکیبی دارد، عناصری از هویت اسلامی، ایرانی و مدرن را در هم آمیخته و گرایش های فکری و رفتاری منحصربه فرد و مبتنی برگزینش عناصر متعدد را رقم زده است. پژوهش پیش رو به منظور بررسی وضعیت و نیز عوامل مؤثر بر هویت بریکولاژ در بین نوجوانان و جوانان شهر کرج به روش پیمایشی صورت گرفت و داده ها با استفاده از پرسش نامه از نمونه ای 391 نفری با روش نمونه گیری خوشه ای چندمرحله ای از جوانان و نوجوانان شهر کرج گردآوری شد. روایی پرسش نامه بر اساس ضریب آلفای کرونباخ و اعتبار آن بر اساس نظرهای افراد متخصص صورت گرفته است. یافته های پژوهش نشان می دهد که هویت بریکولاژ برحسب جنسیت و تحصیلات متفاوت است و بین میل به زیباسازی بدن، مصرف متظاهرانه، سبک تفریحی تجمل گرایانه و سبک فراغتی با هویت بریکولاژ رابطه مثبت و معنی داری وجود دارد. همچنین، بر اساس نتایج تحلیل رگرسیون لجستیک، میل به زیباسازی بدن و سبک تفریحی تجمل گرایانه دارای تأثیر مثبت و مستقیم و سبک تفریحی پاتوق محور دارای تأثیر منفی و غیرمستقیم بر هویت بریکولاژ بوده اند.

بهره گیری از مفهوم «گروه مرجع» مبتنی بر آن است که شکل گیری هویّت اجتماعی افراد متأثّر از گروه ها و افرادی است که در تعامل مستقیم یا غیرمستقیم با آنها قرار دارند. تحلیل این پدیده نسبت به قشر جوان، ابعاد پیچیده تری می یابد؛ زیرا جوانان به دلیل شرایط اجتماعی و سنّی، آمادگی بیشتری برای تأثیرپذیری از گروه های مرجع دارند. در این دوران، در هر حوزه اجتماعی، افراد و گروه های متفاوت به عنوان گروه مرجع، مورد توجّه جوانان قرار می گیرند. برخی از منابع، مانند خانواده در غالب حوزه ها کم وبیش به عنوان مرجع و مبنای عمل، نقش گروه مرجع را ایفا می کنند و برخی دیگر مانند شخصیّت های فرهنگی و علمی تنها در حوزه های خاص مورد توجّه قرار می گیرند. میزان تأثیرگذاری گروه های مرجع نیز متفاوت است؛ گروه هایی که اعتماد، ارتباط و مقبولیّت بیشتری نزد جوانان دارند، تأثیراتی به مراتب عمیق تر، وسیع تر و ماندگارتر از دیگرانی دارند که صرفاً از موقعیّتی نمادین برخوردارند. علاوه بر این، روش تأثیرگذاری نیز متفاوت است؛ گاهی مشورت حضوری، گاهی القائات عاطفی و در مواردی نیز الگوپذیری با واسطه، زمینه تمایل افراد به گروه های مرجع را ایجاد می کنند. مقاله حاضر که با روش پیمایشی به بررسی گروه های مرجع جوانان شهر قم پرداخته، دستاوردهای زیر را در پی داشته است: 1) بالابودن میزان استقلال در نظر و تصمیم در میان جوانان قمی؛ 2) خانواده گرایی یا نقض شکاف یا انقطاع نسلی؛ 3) نقض مسأله فروپاشی اجتماعی؛ 4) استعداد و علاقه به نخبه پروری؛ 5) ضرورت داشتن مرجع تقلید؛ 6) تمایزبخشی بین طلّاب، روحانیون، علما و مراجع تقلید؛ 7) جایگاه مهم امام زاده ها و اماکن دینی (به ویژه حرم حضرت معصومه (س)؛ 8) تأکید بر هویّت ایرانی و اسلامی.

گرایش به مواد مخدر، مصرف آن و اعتیاد به آن از مهم ترین و اولویت دارترین مسائل و آسیب های اجتماعی در جامعه جدید است که از زوایای مختلف مورد بررسی و توجه قرار گرفته است. یکی از زمینه های اعتیاد و گرایش به مواد مخدر، وجود بستر های مثبت نگرشی و هنجاری شدن مصرف مواد در جامعه است. مطالعه حاضر به شیوه پیمایش به بررسی نگرش های موجود در میان خرده فرهنگ های قومی شهرکرد (فارس، ترک و بختیاری) پرداخته است. داده ها با استفاده از پرسشنامه محقق ساخته بر روی نمونه ای به حجم 197 نفر جمع آوری و سپس با استفاده از آمار توصیفی و استنباطی تحلیل شده است. نتایج نشان داد که حدود 35 درصد از پاسخگویان به هر نحوی (دارودرمانی، تفننی، اعتیاد و...) یکی از مواد مخدر سنتی یا صنعتی (عمدتاً تریاک و مشروبات الکلی) را مصرف کرده اند. گرچه اکثر پاسخگویان به مصرف مواد مخدر نگرش منفی داشتند، اما نگرش نزدیک به یک سوم آنها در حد متوسط بود و البته این نگرش در حال تغییر به سمت مثبت بود. از طرف دیگر، نتایج آزمون تحلیل واریانس نشان داد که قومیت های مختلف در شهرکرد اعم از ترک، بختیاری و فارس در نسبت با مواد مخدر تفاوت نگرشی نداشتند. به عبارتی، دلالت یافته ها این است که قومیت های مذکور نگرش یکسانی به مواد مخدر دارند و قومیت شرط تفاوت در نگرش به مصرف مواد مخدر نیست.

اجتماع ایرانی، دارای زیست بوم و خرده فرهنگ های قومی است که هویت آن در نظام عشایری، اشتراک دارد. هویت اجتماعات عشایر با سه ویژگی، دام، انسان، مراتع مشخص می شود و کنش ها تحت تأثیر ساختار قدرت، زیست بوم، معیشت و آداب ورسوم سنتی معنا و مفهوم پیدا می کند. هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی جامعه شناختی علل جمع گرایی تاریخی خرده فرهنگ اقوام عشایری ایران است و سؤالی که پژوهش حاضر قصد جواب به آن را دارد این است که چه عاملی منجر به تقویت جمع گرایی اقوام عشایری در قبال تفّرد و پراکندگی گروهی شده است؟ یافته های پژوهش نشان می دهد که عوامل اقتصادی (نظیر کمیابی منابع مثل غذا، علوفه، آب و تهدید احشام و وابستگی عشایر به وضعیت دام، افزایش مرتع و چراگاه، افزایش قلمرو زیستی)، عوامل اجتماعی (ازجمله تهدید و غارت، مسائل ناموسی، وجدان جمعی، زیست بوم، طرد اجتماعی، وابستگی هویتی، نفوذ بیگانگان، مسئولیت اجتماعی، بقا و بسط عشیره)، عوامل فرهنگی (نظیر روحیه جنگاوری، عصبیت، اقتدارگرایی، انزواطلبی، خویش سالاری، پدرسالاری، دفاع مشترک، پایین بودن سطح آرزوها و آگاهی اجتماعی، آینده نگری، محلی گرایی، تقدیرگرایی، بیگانه هراسی، قدرت نمایی) و عوامل تاریخی (ازجمله استبداد تاریخی، سرنوشت اقوام، اختلافات تاریخی، حافظه جمعی، عملکرد نخبگان اجتماعی، فقدان امنیت حکومت مرکزی، ارباب رعیتی بودن مدیریت جامعه)، مکانیسم و بسترهای زیست جمعی زمینه ساز جمع گرایی در بین عشایر ایرانی شده است.

هدف مقاله واکاوی تمایزها و تفاوت های میان روند جهانی شدن و شعارهای انقلاب اسلامی ایران است. اقتضای ادامه حیات قدرتمند در دنیای کنونی، داشتن نگرش توسعه طلبانه در عرصه حکمرانی و زندگی روزمره مردم است. این مهم در عصر جهانی شدن دشوار می نماید. مقاله با کاوش در شعارهای انقلاب اسلامی ایران دنبال این است که آیا اهداف انقلاب اسلامی و نخبگان سیاسی آن به نوعی در شعارها تجلّی یافته است؟ آیا نسبتی با ویژگی های پدیده جهانی شدن دارد؟ به دیگر سخن، مسئله این است که با هم زمانی رویداد انقلاب اسلامی و پدیده جهانی شدن تفاوت محتوا و اهداف به چه شکل قابل تبیین است؟ مفهوم اصلی به کارگرفته شده در این مقاله «جهانی شدن» است. روش پژوهش «کتابخانه ای – اسنادی» و «تحلیل محتوا» می باشد. با توجه به یافته ها، به نظر می رسد مفهومِ هدف و آمال تجلّی در شعارهای انقلاب اسلامی ایران با ویژگی ها و اهداف برنامه ریزی جهانیِ نظام سرمایه داری(جهانی شدن) متفاوت باشد. توجه به و رصد روند توسعه برنامه ریزی شده در حوزه حکومت و مردم، اقتضای ادامه حیات قدرتمند در دوران کنونی است. تحقق این مهم را توجه به تمایز میان برنامه داخلی، اهداف و ارزش ها و روند جهانی شدن امکان پذیر است.

در دهه 1380، جنبشی چپ گرایانه در دانشگاه ها شکل گرفت که تاکنون دیدگاه ها و مواضعِ آن درباره دولت بررسی نشده است. هدف مقاله حاضر بازشناسی تعارض های جنبش دانشجویی با حوزه سیاست و  شناختِ رویکرد دانشجویانِ چپ گرا نسبت به دولت است. بررسی نقش فضای باز سیاسی در رشد جنبش چپ دانشجویی و بازشناسی دیدگاه های این دانشجویان در این خصوص، سؤالاتِ اصلیِ تحقیق بوده است. این پژوهش با رویکرد کیفی انجام گرفته و برای گردآوری نظرات کنشگران، از روشِ مصاحبه با «افراد مطلع مهم» استفاده شده است. نتایج نشان دادند که رخدادهای تیر 78 و نیز اعتراض دانشجویان در سال 82 به خصوصی شدن دانشگاه ها بستری سیاسی برای شکل گیری اعتراضات دانشجویی چپ گرا بوده است. برخی مصاحبه شوندگان معتقد به نقش مساعد فضای سیاسی دهه ۷۰ در رشد نشریات و نیز تفاوتِ فضای سیاسیِ آن دوره در مقایسه با دولت قبل بودند، حال آن که برخی دیگر رشد چپ گرایی را ناشی از بن بست رویکرد سیاسیِ دولت هشتم می دانستند. از دیدِ گروه دوم، گسترش چپ در دانشگاه نه لزوماً نتیجه توسعه سیاسی بلکه برآیند اقتصاد سیاسی جامعه و نیز تأثیر تغییرات تکنولوژیک بوده که امکان کنترل را در آن دوران کاهش داده است.