امیر کرم

سواحل ماسه ای یا دریاکنارها، حدود 40 درصد از خطوط ساحلی جهان را به خود اختصاص می دهند و عموما شامل نهشته های ناپیوسته ای از شن و گراول در منطقه ساحلی اند. این سواحل عموما در حاشیه زمین های پست تشکیل می شوند و از اهمیت بالایی برخوردارند. امروزه، بیش از نیمی از جمعیت جهان در مناطق ساحلی زندگی می کنند و بسیاری از مردم نیز همواره از ساحل بازدید می نمایند. در ایران نیز، رودخانه ها و سامانه های ساحلی یکی از مهمترین عوامل در تعیین محل شهرها، شبکه حمل و نقل، فعالیت های بازرگانی، گردشگری، کشاورزی و توسعه مناطق صنعتی می باشند و از تراکم جمعیتی بالایی برخوردارند. منطقه مورد پژوهش از لحاظ موقعیت ریاضی در راستای پهنای جغرافیایی ´´55 ´18 °36  تا ´´00  ´44 °36 شمالی و در راستای درازای جغرافیایی ´´00 ´30 °51 تا ´´00 ´45 °52 خاوری با مساحت 2068/57 کیلومترمربع قرار گرفته است. هدف این پژوهش طبقه بندی مورفولوژیکی منطقه ساحلی نوشهر تا بابلسر به روش شپارد می باشد. در این راستا از نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، کاربری زمین، تصاویر ماهواره ای Landsat , IRS در محیط سامانه اطلاعات جغرافیایی و نیز چندین بار بازدید میدانی استفاده شده است. یافته های پژوهش نشانگر این مطلب است که از میان کلاس های طبقه بندی شده به روش شپارد، واحدهای دشت های آبرفتی، دشت های دامنه ای، زمین های پست و دشت های سیلابی و رودخانه ای به ترتیب با مساحت 42/8 16/7 11/85 ,9/6 درصد، بزرگترین واحدهای ساحلی منطقه مورد پژوهش را تشکیل می دهند. 

ژئوتوریسم ،پدیده ای معاصروامروزی که از اواخردهه 80 میلادی درسراسر دنیا شناخته شده است .درسال های اخیر ژئوتوریسم به صورت مفهومی بسیارجذاب درآمده که طیف وسیعی ازمردم با علاقه های گوناگون ونیز دولت ها، گروه های زیست محیطی وگروه های حفاظت ونگهداری رابه خود جلب می کند.از آن جا که ژئوتوریسم رشته ای پیچیده وچند بعدی است، معمولا درمورد مدل های آن توافقی همگانی وپذیرفته شده وجود ندارد. نکته قابل تأمل درطراحی یک مدل، چارچوب های نظری فهم و ادراک ماست که در قلمرو آن پدیده مورد نظر ارزیابی می شود. هدف این مقاله آن است که به شیوه توصیفی و مطالعه مروری نقش وجایگاه ویژه ژئوتوریسم و روند تحولات آن درایران ومدل های مورداستفاده آنرا بیان کند. داده های مورد نیاز تحقیق با استفاده از بررسی اسنادی (آرشیو کتابخانه ای، منابع داخلی و خارجی) جمع آوری شده است. دراین بررسی ضمن ارائه تعاریف وتوضیح مفاهیم ژئوتوریسم ومدل سازی ،عملکرد واهداف و ویژگی های اساسی مدل های پرالونگ، لئوپولد، اکولوژی، فازی ، برنامه ریزی راهبردی فریمن، تاپ سیس، ای .اچ .پی، رینارد، پری یرا و سوات توضیح داده می شوند. پس از تحلیل مقایسه ای و توصیفی ،این نتیجه حاصل شد که از بین این ده مدل ، مدل پرالونگ و اکولوژیک درمطالعات ژئومورفیک توریستی ایران متداولتربوده است ومدل فازی کمترین کاربرد درژئوتوریسم ایران را تاکنون نشان داده است .همچنین در بررسی روند تحولات ژئوتوریسم در  ایران این نکته روشن شد که بین سالهای 1389 تا 1391 بیشترین کارهای پژوهشی در زمینه استفاده از مدل ها در بحث ژئوتوریسم انجام شده که نشان دهنده روند روبه رشد مطالعات ژئوتوریسم در کشور است و الزام آشنایی با این مدلها برای دست یابی به درک بهتری از ژئوتوریسم رابیان می دارد.

امروزه شهرها به عنوان کانون های بزرگ فعالیت و زندگی انسانها اغلب از طبیعت دور مانده اند و در این میان احداث و توسعه و نگهداری فضای سبز شهری به عنوان جزء ضروری و لاینفک پیکره شهرها نقش اساسی دارد. فضای سبز شهری همچون یک موجود زنده دائماً در حال تغییر و تحول است و کاربریهای عمومی در بسیاری از شهرها به دلایلی چون تراکم بالای جمعیت، افزایش آلودگی، همجواری های ناصحیح، کمبود فضای سبز و..... قادر به ارائه خدمات مطلوب به شهروندان نمی باشند. مشکل دیگردر اغلب شهرهای ایران، عدم توزیع عادلانه فضای سبز در شهر و مشکلات دسترسی شهروندان به آن است. مدیران شهری برای پاسخگویی به این عدم تعادل ها ومشکلات، نیازمند به کارگیری ابزارهای تحلیل جدید و کارآمدی مانند GIS و RS جهت غنی سازی و به روز کردن نقشه ها و برنامه ریزی می باشند. در این پژوهش، نقشه فضای سبز شهری بخشی از شهراصفهان با انجام پردازش بر روی تصاویر ماهواره ایQuick Bird و همچنین با استفاده از نقشه برداری زمینی در محیط GIS تهیه شده است. همچنین با استفاده از نرم افزار GIS، تصویر ماهواره ای Quick Bird و GPS به بررسی و شناسایی گونه های فضای سبز، تاسیسات و مبلمان شهری و به هنگام سازی آنهادر منطقه شش اصفهان پرداخته شده است. نتایج نشان داد که استفاده از فناوری و ابزارهای مذکور نقش قابل توجهی در تولید نقشه های جدید، به هنگام سازی و ساماندهی بانک اطلاعاتی فضای سبز شهری دارد و می تواند به نحو کارآمدی مدیران شهری را در برنامه ریزی فضای سبز شهری یاری رساند

رشد جمعیت و گسترش کالبدی شهرها و نواحی صنعتی بر منابع طبیعی تاثیرگذار بوده ودر برخی مواقع همراه با تخریب و از بین بردن تجانس و پیوستگی چشم انداز و منابع ارزشمند طبیعی است. پیوستگی چشم انداز معرف درجه ی سهولت ارتباطات و برهم کنش در چشم انداز یا موانع حرکت در میان لکه های زیستگاهی مختلف است. نواحی ساخته شده مثل شهرها، روستاها، راهها، نواحی صنعتی و نواحی نظامی از جنبه های مختلفی بر روی نواحی پیرامونی خودتاثیر می گذارند .امروزه کاملا مشخص شده که چندپارگی بوم ها عامل اصلی تخریب و نابودی بوم ها و تنوع زیستی است. چندپارگی بوم ها در اثر توسعه ی شهری، صنعتی، تغییرات کاربری زمین، .... رخ داده و باعث فروسایی و نابودی بوم ها می گردد. ناحیه ی کاشان – آران یکی از نواحی زیست محیطی ویژه ی کشور است. این ناحیه در معرض تغییرات کالبدی جدیدی چون گسترش شهری و تغییرات کاربری زمین، افت آبهای زیرزمینی و بیابان زایی قرار دارد. در سالهای اخیر نقاط شهری این ناحیه گسترش کالبدی و جمعیتی قابل توجهی داشته اند. هدف این بررسی ارزیابی پیوستگی چشم انداز در ناحیه کاشان – آران است به گونه ای که بتواند در برنامه ریزی های منطقه ای و ارزیابی های زیست محیطی کاربرد داشته باشد. لذا با استفاده از هشت معیار و نقشه شامل فاصله از شهرها، فاصله از روستاها، فاصله از آزادراه قم-کاشان-نطنز، فاصله از خط راه آهن، فاصله از راههای اصلی، فاصله از راههای درجه 2، فاصله از راههای خاکی و فاصله از نواحی صنعتی وهمچنین کاربری زمین، ارزش پیوستگی چشم انداز در سامانه اطلاعات جغرافیایی و روش AHP ارزیابی شد. نتایج نشان داد که در بخش های قابل توجهی از ناحیه کاشان-آران عدم پیوستگی چشم انداز (نواحی با ارزش پیوستگی چشم انداز کم و بسیار کم) دیده می شود. این نواحی حدود 13% مساحت محدوده مطالعاتی را شامل می شود.گسترش شهری، تغییر کاربری زمین و تغییر در چشم انداز طبیعی عمدتا به صورت توسعه ی فیزیکی نقاط شهری و حاشیه شهری، توسعه راهها و جاده ها، احداث آزادراه قم-کاشان-نطنز، توسعه نواحی صنعتی و کارخانجات از جمله دلایل اصلی تغییرات در چشم انداز است.

از دیدگاه ژئومورفولوژی سیستمی، برخی سیستم های ژئومورفیک، سیستم های دینامیکی پیچیده غیرخطی هستند که رفتار آشوبناک، تصادفی و غیر قابل پیش بینی دارند. نظریه آشوب در ژئومورفولوژی سعی دارد این سیستم های غیرخطی و بسیار حساس به شرایط اولیه را مورد مطالعه قرار دهد. سیستم های ژئومورفیک در عین حال خود سازمانده بوده و حالت فرکتال (برخال) دارند. این ویژگی را می توان در بسیاری از سیستم های جریانی، حرکت های توده ای، سیستم خاک و زمین های مرطوب ساحلی مشاهده کرد. با استفاده از نظریه آشوب می توان بین فرم (?بعد فرکتال) و فرآیند (خودسازماندهی) در پدیده های ژئومورفولوژیک روابطی را برقرار کرد. نظریه آشوب به درک، تحلیل و پیش بینی پذیری سیستم های ژئومورفیک کمک می کند. پیچیدگی سیستم های ژئومورفیک و حالت آشوبناک آن ها به حدی است که نمی توان قواعد اساسی ریاضی و فیزیک را با قطعیت برای آن ها به کارگرفت و در مقیاسی بزرگ تعمیم داد. لذا دیدگاه های جدید سعی دارند برای تحلیل و شبیه سازی رفتار پیچیده سیستم های غیرخطی در ژئومورفولوژی از قواعد ساده و خرد مقیاس (فیزیک و ریاضی) در قالب مدل های سلولی اتومات استفاده کنند.

جمعیت شهری جهان بویژه در کشورهای در حال توسعه با رشد فزاینده ای روبروست و تبعات آن به صورت گسترش کالبدی شهر ها و مسایل عدیده اجتماعی – اقتصادی نمود یافته است. در دوره ی زمانی 1990-1950 میلادی جمعیت شهری جهان رشد سه برابری داشته و از 730 میلیون نفر به 3/2 میلیارد نفر رسیده ، احتمال می رود که بین سالهای 2020-1990 میلادی این میزان دو برابر شود . در ایران پس از جنگ جهانی دوم مسائل متعددی موجب مهاجرت روستاییان به شهرها ، توسعه بخش خدمات در شهرها و به تبع آن توسعه سریع کالبدی مناطق شهری گردید. شهرکرد مرکز استان چهار محال و بختیاری نیز یکی از شهر هایی است که در دهه های اخیر رشد جمعیتی بسیار فزاینده ای داشته و با توسعه و گسترش فیزیکی قابل توجهی روبرو بوده است .در این نوشتار گسترش فضایی شهرکرد طی دوره 30 ساله 85-55 مورد بررسی و مدل سازی قرار گرفت . برای این کار از هشت متغیر مستقل شامل ارتفاع زمین ، شیب زمین ، جهت دامنه ها ، کاربری زمین ، فاصله از راه های اصلی ، فاصله از مرکز شهر ، فاصله از مراکز آموزش عالی و فاصله از مناطق صنعتی و مدل رگرسیون لاجستیک در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی(نرم افزار ArcGis نسخه 2/9 ) و همچنین نرم افزار SPSS استفاده شد.اطلاعات مورد نیاز نیز از منابع کتابخانه ای و نقشه های مختلف بدست آمد.نتایج نشان داد این روش می تواند با دقت نسبتا بالایی(دقت کلی 89 درصد) گسترش فضایی شهرکرد را مدل سازی نماید. نقشه حاصل از مدل مذکور نواحی با احتمال گسترش فضایی برمبنای روند گذشته را مشخص نمود و نواحی مناسب برای گسترش آتی را نیز ارائه کرد.بر این مبنا نواحی شمالی، شمال غربی وشمال شرقی شهرکرد مناسب ترین نواحی برای گسترش آتی شهر هستند.

یکی ازمسایل اساسی کلانشهرها و شهرهای بزرگ، مساله رشد سریع جمعیت و توسعه کالبدی است. برای کنترل مناسب توسعه فیزیکی و گسترش شهرها، لازم است علاوه برتحلیل های اقتصادی - اجتماعی، شناخت و تحلیل دقیقی از خصوصیات زمین و تناسب آن نیز در دسترس باشد. تعیین تناسب زمین برای توسعه شهری می تواند به برنامه ریزی شهری و فضایی مطلوب تر و صحیح تر یاری رساند. مواد مورد استفاده در این پژوهش شامل نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، تناسب زراعی خاک، پوشش/ کاربری زمین، لرزه خیزی و داده های مرتبط با اقلیم محدوده بودند. از بررسی های کتابخانه ای نیز برای تکمیل داده ها استفاده شد. تعیین تناسب زمین برای توسعه فیزیکی کلانشهر کرج از طریق 9 فاکتور و معیار طبیعی مشتمل بر شیب، لیتولوژی، فاصله از گسله ها، فاصله از شبکه زهکشی، لرزه خیزی، عمق آب زیرزمینی، پوشش/ کاربری زمین ونوع لندفرم و با استفاده از روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (ای اچ پی) در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی صورت گرفت. تناسب زمین برای توسعه فیزیکی به پنج طبقه بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و بسیار کم تقسیم شد و نقشه پهنه بندی آن تهیه گردید. نتایج نشان دادکه صرفنظر از اراضی کشاورزی، حدود 31 درصد مساحت محدوده، تناسب زیاد و بسیار زیادی برای توسعه فیزیکی دارد که عمدتا در بخش های جنوبی و غربی محدوده قرار دارند. بررسی همچنان نشان داد که طی سه دهه اخیر توسعه شهر کرج بیشتر بر روی زمین های با تناسب زیاد و متوسط صورت گرفته، با این وجود حدود 500 هکتار از بافت شهری نیز در زمین های با تناسب کم و بسیار کم در حاشیه پایکوهها و شیب های تند توسعه یافته اند.

شناخت و تعیین تناسب و استعداد زمین برای توسعه کالبدی وشهری از اقدامات اولیه در برنامه ریزی های فضایی و محیطی است.هدف از انجام پژوهش این بود که با توجه به عوامل طبیعی، نواحی مناسب برای توسعه کالبدی در مجموعه شهری شیراز (یعنی یک ناحیه متراکم شهری- صنعتی و کشاورزی) شناسایی و پراکنش فضایی آن مشخص گردد. مواد مورداستفاده شامل نقشه های توپوگرافی، زمین شناسی، واحدهای ارضی، پوشش/کاربری زمین ، لرزه خیزی و داده های مرتبط با اقلیم وساختار اجتماعی/ اقتصادی محدوده بودند. از بررسی های کتابخانه ای نیز برای تکمیل داده ها استفاده شد. تعیین تناسب زمین ازطریق نه معیار طبیعی مشتمل بر ارتفاع، شیب، لیتولوژی، بارش، دما، قابلیت زمین، لرزه خیزی، خطر لغزش، پوشش/ کاربری زمین و روش فرآیند تحلیل سلسله مراتبی (AHP) در محیط سیستم اطلاعات جغرافیایی صورت گرفت. تناسب زمین برای توسعه کالبدی به پنج طبقه بسیار زیاد، زیاد، متوسط، کم و بسیارکم تقسیم شد و نقشه پهنه بندی آن تهیه گردید. نتایج نشان داد که صرفنظر از اراضی کشاورزی، حدود 28 درصد مساحت محدوده در طبقات با تناسب زیاد و بسیار زیاد قراردارد و با ملحوظ داشتن سایرپارامترهامی تواندبرای توسعه کالبدی مدنظر برنامه ریزان و سیاستگزاران قرار گیرد.