محمدصادق قیصری

تئوپوئتیک به عنوان رویکردی نوین در تفسیر متون دینی، سعی دارد تا از طریق تخیل آفریننده و هنری به بازآفرینی و تفسیر مجدد متون مقدس بپردازد. این روش به ما امکان می دهد تا معنای جدیدی از متون دینی استخراج کنیم و آن ها را با زندگی معاصر و چالش های آن ارتباط دهیم. پرسش اصلی در پژوهش حاضر مربوط به نحوهٔ تحقق این رویکرد در دورهٔ معاصر و زیبایی شناسی معاصر مسیحی است.در همین راستا، به کمک تحلیل نظریه ی پل ریکور سعی شده نقش تخیل آفریننده در این فراشد و خوانش تئوپوتیک از متن مقدس بهتر تبیین گردد چراکه ریکور با تأکید بر نقش تخیل به عنوان یک نیروی آفریننده، نشان می دهد که چگونه تخیل می تواند به افزایش و تغییر واقعیت منجر شود. همچنین، مقاله به تحلیل نمونه هایی از مصادیق امر قدسی در زبان و هنرهای دینی پرداخته و نشان می دهد که اثر هنریِ دینی چگونه می تواند، به مثابه اثری از خلاقیت زبانی، تصاویری معنادار و تأثیرگذار خلق کند و پیامد این امر به طور کلی برای تحلیل زیبایی شناسی مسیحی معاصر به شکلی تبیین پذیر است. یکی از نتایج نشانگر این است که تصاویر و استعاره هایی که از طریق تخیل آفریننده به مخاطب منتقل شده، می توانند تحولی در درک و تجربه دینی افراد ایجاد کنند به خصوص وقتی که می بینیم تأکید ابعاد عملی این نگره بر زیست روزانهٔ انسان معاصر مسیحی است. مقاله حاضر به روش کیفی با بررسی انگیزه های شکل گیری تئوپوئتیک در دوران معاصر نشان می دهد که این رویکرد چگونه می تواند به عنوان پاسخی به نیازهای معنوی و فرهنگی انسان معاصر مسیحی مطرح شود و در نهایت تلاش دارد نشان دهد که تئوپوئتیک با تأکید بر خلاقیت و تخیل می تواند راهی نوین برای بازخوانی و تفسیر متون دینی در دورهٔ معاصر ارائه دهد و به بازشناسی مجدد تجربهٔ دینی کمک کند. بازشناسی ای که به دنبال گسترش ابژه های زیبایی شناختی دینی و معنوی در جهان معاصر است.

  یکی از رویکردهای بدیع نسبت به ارتباط بین تجربه زیبایی شناختی و تجربه دینی، واکاویِ این ارتباط ذیل مفهوم تجربه آستانه ای است که بسط و گسترش آن توسط افرادی چون اریکا فیشر مورد ارزیابی مجدد قرار گرفته است. از دید فیشر اگرچه تمام تجربه های آستانه ای را نمی توان زیباشناختی لحاظ کرد اما آن دسته تجربه های آستانه ای که هدفشان سیر و گذاری درونی است و مشخصه های دگرگون سازِ خاصی دارند با تجربه های دینی دارای وجوه اشتراک خاصی می شوند. از همین رو، در مقاله حاضر این مسئله مطرح شده است که این دو سنخ تجربه، پیرامون یکی از وجوه متمایز هنرهای اسلامی که در دوره قاجار ظهور یافته و از آن به عنوان شمایل نگاری شیعی یاد می شود، به چه نحوی دارای وجوه مشترک هستند؛ در همین راستا برای واکاوی ماهیت تجربه مخاطب هنگام مواجهه با شمایل شیعی خوانش فیشر از تجربه آستانه ای مدنظر قرار گرفته است. شمایل نگاری شیعی در این دوره تاریخی دارای تنوع بسیار قابل توجهی است که در سطح وسیعی در جامعه بازتولید شده اند لذا بررسی ماهیت تجربه مخاطب با این آثار اهمیت خاصی پیدا می کند؛ چراکه در کنار دارا بودن وجوه زیباشناختی، به نوعی از امکان ویژه تجربه دینی بهره مند هستند. نهایتاً، در مقاله پیش رو تلاش شده به روش تحلیلی با اشاره به پیش زمینه های این بحث و با به کار گیری خوانشی خاص از نظریه تجربه آستانه ای، نقطه مشترک تجربه زیباشناختی و دینی در مواجهه مخاطب با این سبک از هنر دینی در دوره قاجار شناسایی گردد. این امر منجر به شناخت بهتر ماهیت تجربه مخاطبِ هنرهای دینی از منظری جدید می شود که در مطالعات هنرهای دینی در دوره اسلامی راهگشاست.       

مطالعۀ تخیل همواره در حوزۀ هنر و زیبایی‌شناسی دارای اهمیت خاصی بوده و این امر در نظام فلسفی ریکور نقشی محوری ایفا می‌کند که مطالعۀ مجزای این بخش از فلسفۀ او کمتر مورد توجه قرار گرفته است. ریکور با ارائۀ یک خوانش انتقادی از تاریخ فلسفه سعی داشت تا جنبه‌های زایا و تولیدی تخیل را مجدد به متن اصلی فلسفه بازگرداند، هدفی که او با استعانت از تحلیل تخیل نزد کانت ابعاد گستردۀ آن را در حوزۀ ادراک بازیابی کرد تا به یک نظریۀ جامع از تخیل تولیدی دست یابد. در این مقاله تلاش شده با بررسی مسیری که ریکور برای ارائۀ یک نظریۀ تخیل تولیدی طی کرده، به اهمیت مقولۀ اثر بودگیِ نقاشی و ارتباط آن با امر حقیقی پرداخته شود. در همین راستا با تبیین نقش مفهوم افزونگی شمایلی که یکی از شاخصه‌های نهفته در بعد خلاق و تولیدی تخیل به شمار می‌رود، کنشِ موجود در تصویر و هم‌چنین موقعیت دیالکتیکی بین زبان و تصویر بهتر مشخص می‌شود. در نهایت نتیجه آن که نقاشی به مثابۀ یک برساختۀ تخیل تولیدی گویی هرچه خیالی‌تر یعنی مرجع ایدۀ آن صرفاً یک ابژۀ بازنمودی نباشد، حقیقی‌تر است. پیامدی که می‌تواند برای تبیین ماهیت اثر هنری (نقاشی) رویکرد تازه‌ای را پیش روی ما قرار دهد.