پژواک جامعه

عرایض متضمن مسائل مختلفی است که گریبانگیر مردم بوده است و چون این مسائل از طرق عادی رفع و رجوع نمی شد، صاحبان عرایض به پادشاه پناه می بردند و به او نامه می نوشتند؛ پادشاه نیز  یا خود مستقیماً به آن ها پاسخ می داد یا شاهزادگان و حُکام و سایر مقامات را وادار به پاسخ گویی به صاحب عریضه می کرد. هدف پژوهش حاضر شناخت مسائل و مشکلات گریبانگیر مردم در دوره ناصری است. مسأله پژوهش حاضر این است که چرا مردم عادی، عرایض خود را مستقیما به شخص اول مملکت یعنی پادشاه می نوشتند و عمده مشکلات مردم در چه حوزه هایی بوده و چه اقشاری از طبقات اجتماعی را شامل می شده است؟ روش تحقیق در این پژوهش، تحریر مقدمه تحلیلی بر اساس روش تاریخی (استقرایی) و شیوه نگارش و تدوین آن توصیفی-تحلیلی است. استخراج اطلاعات و داده ها نیز به صورت کتابخانه ای صورت گرفته است. بررسی و تحلیل عریضه ها نشان می دهد که شکل نگرفتن نهادها و ساختارهای اداری، نبود امنیت جانی و مالی عریضه نویسان از سوی حاکمان محلی و مهم تر از همه توجه و پیگیری شخص شاه به مطالبات و تقاضاهای مردم موجب می شد تا آنان عریضه های خود را به شخص اول مملکت یعنی، ناصرالدین شاه، تقدیم کنند.  

روابط ایران و آمریکا در طول تاریخ سیاسی دو کشور از اهمیت ویژه ای برای طرفین برخوردار بوده است. فراز و فرودهای این رابطه و علل و عوامل آن همواره مورد توجه پژوهشگران و اندیشمندان روابط بین الملل بوده و هست. در مورد زمینه های تنازع در روابط ایران و امریکا دیدگاههای گوناگونی از سوی پژوهشگران این حوزه مطرح شده است، ولی به نظر می رسد که هنوز کافی نبوده و این حوزه ظرفیت مباحث گسترده تری را دارد. این مقاله که با روش توصیفی تحلیلی انجام شده، به دنبال بررسی این مسئله است که اسرائیل به عنوان متغیری تنش زا در آفرینش و استمرار تنازع و تقابل دو کشور ایران و آمریکا چه جایگاهی دارد. بنا به نتایج تحقیق، یکی از موانع اصلی بهبود روابط ایران با آمریکا، مربوط به مشکلات ماهوی و مبنایی جمهوری اسلامی ایران با اسرائیل است؛ و از آنجا که سیاست خارجی آمریکا در منطقه خاورمیانه و به ویژه در مورد ایران، به دلایلی همچون پیوندهای هویتی میان دو ملت آمریکا و اسرائیل و همچنین حضور لابی قدرتمند صهیونیست در این کشور به شدت متأثر از نفوذ صهیونیست هاست، امکان عادی شدن روابط دو کشور حداقل در کوتاه مدت وجود ندارد.

شناسایی افراد از بدو پیدایش کلام وجود داشته، و با شکل گیری اجتماعات بشری، انسانهای اولیه در جستجوی هویت خود، قبایلشان را با عاج فیل، شاخ گوزن و پوست حیوانات از همدیگر متمایز می ساختند. حکومتها همواره برای کسب مشروعیت سیاسی، یکپارچه سازی میهنی، استقرار و تحکیم نظام دیوانسالاری و حفظ تمامیت ارضی قلمرو خود، اقدام به هویت سازی و هویت بخشی جمعی مینمودند. مقاله حاضر قصد دارد به بررسی سیر تاریخی پدیده شناخت، هویت و انتساب عمومی و اختصاصی ایرانیان قبل از تشکیل دولت مدرن و مهمترین عوامل شکل دهنده این امر بپردازد.  این مقاله با روش توصیفی- تحلیلی و بر پایه ی منابع کتابخانه ای و آرشیوی و با رویکرد تاریخی به موضوع پرداخته است. بر اساس نتایج این پژوهش قبل از ایجاد دولت مدرن در ایران، تشکیلات منظم و انسجامی فراگیر در ثبت اسامی و شناخت ساکنان این سرزمین، محلی از اعراب نداشت و این مقوله (انتساب و هویت حقیقی) تابع القاب یا عناوین و بیشتر با ثبت مهر مالکیت انجام می گرفت. 

اندیشه ترقی به عنوان یکی از مهم ترین مسائلی تاریخ معاصر ایران، ذهن بسیاری از اندیشمندان را به خود مشغول داشته است. مسئله اصلی این پژوهش این است که نظریه پردازان و کارگزاران روزنامه تربیت از اندیشه ترقی چه درکی داشتند و مطابق این تلقی چه نسبتی میان اندیشه ترقی و اصلاح ایران و سنت های تاریخی ایران برقرار نمودند؟ در این پژوهش با ابتناء بر روش تاریخی و رویکرد تحلیل اطلاعات سعی در پاسخگویی به پرسش مورد نظر با تکیه بر مطالب مندرج در جریده تربیت می گردد. بر اساس یافته های این پژوهش اندیشه ترقی به عنوان یکی از مهمترین بنیان های سازنده تمدن نوین غرب به زودی عالمگیر گردید و کشورهای عقب مانده نظیر ایران پس از آشنایی های مقدماتی با این اندیشه، تلاش در اخذ وجوه و عناصر آن نمودند. مهم ترین شاخصه اندیشه ترقی در ذهن ایرانیان بعد عملی ترقی بود که به گفتمان ترقی خواهی و اصلاح ایران نامبردار گردید و مهم ترین وجه آن در نزد ایرانیان علم گرایی بود و رشد و رونق ترقی ایران در گرو رشد و ترقی علوم دانسته می شد. نشریه تربیت به عنوان اولین روزنامه آزاد و غیردولتی در تاریخ ایران و نیز کارگزاران آن روزنامه از آنجا که شناخت نسبتا عمیق تری از ماهیت فکری و فلسفی اندیشه ترقی و تمدن نوین غرب داشتند، سعی در ارائه راهکار عملی جهت برون رفت از وضع انحطاط و گام نهادن در مسیر ترقی نمودند. تاکید آنها بیشتر مبتنی بر ترقی علمی بود و ترقی علمی در واقع پیش زمینه فراهم آمدن ترقی اجتماعی محسوب می گردید. در نظر این گروه تمدن نوظهور غرب ویژگی های مثبتی داشت که با سنن تاریخی ایران در تضاد نبود و معتقد بودند ایرانیان با اخذ این ویژگی ها می توانند خود را به قافله تمدن برسانند. روزنامه تربیت نقش به سزایی در رونق فکر ترقی خواهی و اصلاح ایران و برقراری پیوند میان تمدن جدید و سنن تاریخی ایران بر عهده داشت.

یکی از مهمترین بنادر سواحل شمالی خلیج فارس بندر سیراف بوده که در عصر ساسانی و قرون اولیه اسلامی با بنادر داخلی خلیج فارس و دیگر مراکز تجاری مانند عمان، هند، چین، آفریقای شرقی ارتباط تجاری داشت. سیراف به عنوان یکی از بنادر خلیج فارس، حدود سه قرن، بزرگترین بندر بازرگانی شرق به حساب می آمد. خلیج فارس به دلیل اهمیت یافتن سیراف در گسترش تجارت دریایی بین ایران و چین در قرن نهم میلادی، مرکز تجارت منظم بین ایران و چین از طریق دریا بوده است.این بندر از اهمیت تجاری و دیانوردی برخوردار بود. بازرگانان سیرافی شهرت جهانی داشتند. اگرچه سیراف از لحاظ وسعت چهارمین شهر فارس محسوب می شد اما از نظر اقتصاد و ثروتمندیِ مردمانش رتبه اول را داشت. در این مقاله فرض نویسندگان بر این است که سیراف و تجار سیرافی تاثیر مثبت و بسزایی در رونق اقتصادی منطقه و کشور داشته اند. پژوهش های صورت گرفته در این زمینه نگاهی سطحی و گذرا به تعاملات و فعالیت تجاری این بندر در بازه زمانی محدود، بدون در نظر گرفتن سه قرن طلایی آن و نقش موثرش در رونق اقتصادی منطقه و کشور، صورت گرفته اند. در مقاله حاضر سعی شده با بهره گیری از روش تحقیق تاریخی پس از جمع آوری اطلاعات مختصر و پراکنده از منابع دست اول و کتب جغرافیایی و غیره؛ در وهله اول این اطلاعات براساس توالی تاریخی و اهمیت دسته بندی شده و سپس به تدوین و نگارش پرداخته شود؛ تا تصویر به نسبت واضح و درستی از نقش و اهمیت تعاملات تجاری بندر سیراف در رونق اقتصادی خلیج فارس ارائه گردد.

این مقاله در پی آن است که نشان دهد تاریخ ایران معاصر را نمی توان بدون پرداختن به نقش و تأثیر جنبش چپ فهم کرد. به زعم نگارنده این مقاله، چپ ایرانی در سه زمینه ملی، منطقه ای و بین المللی شکل گرفته و دگرگون شده است. در زمینه ملی، چپ ایرانی در چهار دوره مختلف عصر مشروطه، سال های پس از جنگ جهانی اول، دوره بین سقوط رضاشاه تا کودتای ۲۸ مرداد و سال های پیش از و در پی انقلاب اسلامی بر مخالفان و هواداران خود تأثیرگذار بود. در زمینه منطقه ای، تاریخ چپ ایران به تاریخ جنبش سوسیالیستی روسیه و جنبش های چپ خاورمیانه و آسیا پیوند خورده است. سرانجام، زمینه بین المللی چپ ایرانی نیز ترکیبی از موقعیت ژئواستراتژیک مجاورت با مرزهای شوروی و سرسپردگی ایدئولوژیک به الگوهای خارجی بود. در هر یک از این زمینه ها عواملی وجود داشت که در پیوند با عواملی نظیر تکرار تحلیل های بین المللی زمانه بدون تأمل یا درگیری انتقادی با جامعه، جزم اندیشی و فرقه گرایی و دنباله روی از مارکسیسم ارتدوکس شوروی موجب شکست نهایی چپ ایرانی شد.

سید جمال الدین واعظ اصفهانی از روشنفکران دوره مشروطه است که در راستای تعیین جهت گیری سیاسی و اجتماعی نظام تازه تأسیس مشروطه خوانش خاص و منحصر به فردی را بیان داشته است. عمده مواضعش در این خصوص در روزنامه الجمال منتشر شده است. لذا این مقاله به بررسی محتوا و مؤلفه های اصلی گفتمان او در روزنامه مذکور می پردازد تا مشخص شود عناصر اصلی مورد تأکید وی کدم اند. ازاین رو مسئله اصلی تحقیق این است که مؤلفه های اصلی گفتمان سید جمال الدین چه بوده و این مؤلفه ها چگونه تبیین شده است؟ بر اساس یافته های این تحقیق، بازگشت به اسلام اصیل، حفظ نظام مشروطه، برقراری آزادی و تحقق عدالت مهم ترین مؤلفه های مورد توجه اصفهانی بوده است. او با درک وضعیت بغرنج و گرفتاری ها و مصائب زمانه خود، ضرورت بازگشت به آموزه های قرآنی و اسلام اصیل را به عنوان راهکار عبور طرح کرد. این بازگشت از دریچه مدرنیته بوده است. به عبارتی سید با نگاه مثبت به تحولات دوره مدرن غرب، میان آموزه های اصیل اسلامی و صور مدرنیته پیوند برقرار کرده و از خلال مفاهیم و صور مدرنیته به تفسیر آموزه های قرآنی و دینی پرداخته است. از همین رهگذر، استبداد دینی و سیاسی نفی و نظام مشروطه به عنوان یک عنصر مطلوب غربی پذیرفته شد؛ از آزادی به عنوان والاترین نعمتی که خدا برای بشر خلق کرده است، سخن گفته و تحقق عدالت و برابری را به عنوان مقدمه لازم و سرآغاز آبادی کشور معرفی کرده است. این خوانش سید جمال الدین متأثر از اقتضائات زمانه و کنش های رخ داده در آن دوره است. تشدید تنش های سیاسی و صف آرایی موافقان و مخالفان مشروطه، نزاع های گفتمانی مشروعه خواهی و مشروطه خواهی از جمله کنش هایی هستند که مواضع و آراء سید جمال الدین به مثابه واکنش یا پاسخی به آن ها بوده است.

امنیت در حکومت اسلامی از نعمت های الهی است؛ زیرا تعالی حکومت و مردم در فضای امن و ایمن از آسیب ها، خطرات و تهدیدات تحقق می یابد. امام خمینی(ره) تامین امنیت، رفاه و آسایش عمومی را از وظایف حکومت اسلامی بر می شمارد و معتقدند که یکی از فلسفه های تشکیل حکومت در اسلام، برپایی امنیت و رفع تهدیدات از جوامع انسانی می باشد. از آنجایی که برپایی امنیت در جامعه اسلامی نیازمند شناسایی مولفه ها و مصادیق امنیت دارد، این مقاله سعی دارد به بررسی امنیت در حکومت اسلامی بپردازد و با بهره گیری از روش تحلیلی-توصیفی نیز آراء امام خمینی(ره) را مورد مداقه قرار دهد. سوال اصلی به این قرار است؛ امنیت از منظر امام خمینی(ره) شامل چه مولفه هایی می گردد؟ یافته های مقاله نشان می دهند که امام خمینی(ره) به مقوله امنیت از منظر دین و روایات اسلامی می نگرند و به همین دلیل، از امنیت به عنوان نعمتی مجهول و گوارا یاد می کنند که با سلامت، آرامش و استقلال همنشین است و ممکن است مورد تهدید واقع شود و از این رو، وظیفه حکومت است که امنیت را تامین نماید. امنیت در مکتب امام(ره) اشاره به مولفه هایی همچون؛ نظم بلاد و ایمن سازی سامان سیاسی، رفاه عمومی، آرامش جامعه، ایمن بودن از بلایا، در امان بودن جان، مال و ناموس مردم در جامعه، استقلال همه جانبه و... دارد.

رشد سریع تولید اطلاعات در جهان امروز، مدیریت آنها را از طریق انواع مطالعات اطلاع سنجی به ضرورتی گریزناپذیر تبدیل کرده است. مدیریت علم و توسعه حوزه های علمی نیز تا حدی منوط به مطالعات اطلاع سنجی است. اطلاع سنجی از مهجورشدگی دانسته های مفید، رشد نامتوازن رشته ها، اجرای پژوهش های تکراری و تولید اطلاعات حشوآمیز جلوگیری کند، ضمن اینکه به تشخیص خلاهای پژوهشی مدد می رساند. در این راستا، پژوهش حاضر به بررسی وضعیت پژوهشی و تولیدات علمی یکی از زیرشاخه های زبانشناسی فارسی یعنی ساختواژه زبان فارسی پرداخته است. ساختواژه فارسی حوزه ای بسیار مهم است که کاربرد آن در زایاسازی فرایندهای ساختواژی مددرسان نوواژه سازی است و از همین روست که رصد سمت و سوی مطالعات ساختواژی و هدایت آن به سمت صورت بندی هر چه دقیق تر الگوهای واژه سازی بسیار مهم است. بر این اساس، این پژوهش کوشیده است ضمن معین کردن توزیع تولیدات علمی حوزه ساختواژه زبان فارسی (در انواع مقاله، کتاب و پایان نامه) در انواع موضوعات ساختواژه را معین کرده و نیز خلاءهای پژوهشی حوزه ساختواژه زبان فارسی بیابد. به این منظور، ابتدا با استفاده از روش کتابسنجی، گرایش های موضوعی تولیدات علمی حوزه ساختواژه فارسی در فاصله سال های ۱۳۴۵ تا ۱۳۹۳ بررسی شد، سپس روند تحول موضوعی آن ها در همین دوره زمانی مطالعه شد. پیکره زبانی مورد  بررسی شامل ۳۰۱ مقاله، ۲۳۶ پایان نامه و ۲۱۶ کتاب بود که بر اساس آنها کتابشناسی جامع ساختواژه زبان فارسی نیز تهیه شد. یافته ها نشان داد که گرایش موضوعی پایان نامه ها بیشتر به سمت بررسی های ساختواژی درزمانی در آثار ادبی، فرایندهای واژه سازی و از جمله ترکیب بوده است. موضوع مقالات به ترتیب به ترکیب، وندها و موضوع کلی فرایندهای واژه سازی گرایش دارد. کتاب های این حوزه نیز به موضوع اشتقاق( پسوندها) و ترکیب متمرکز هستند. انتشار مقالات ساختواژه در این دوره زمانی سیر صعودی داشته و بیشینه تولیدات مربوط به دوره ۱۳۹۳-۱۳۸۴ است. امّا در مورد پایان نامه ها سیر رشد آثار در چهار دهه اول صعودی و بیشینه آثار ۱۰۴ مورد بوده است و در دوره ۱۳۸۳-۱۳۷۴ بوده است. این عدد در دهه آخر یعنی از ۱۳۹۳-۱۳۸۴ به ۸۹ مورد کاهش یافته است. ضریب همبستگی موضوعی پایان نامه ها و مقالات از نظر آماری، همبستگی متوسط معناداری را نشان داد. درمجموع، مشاهده شد که دو موضوع فرایندهای واژه سازی و ترکیب در هر دو بخش پایان نامه و مقاله به طور موازی رشد کرده اند. برخی از مهم ترین خلاهای پژوهشی این حوزه عبارتند از مطالعه تطبیقی ساختواژه فارسی با دیگر زبان ها، زایایی و خلاقیت ساختواژی، واژه بست، املاء و ساختواژه و ساختواژه در آموزش و فراگیری زبان.

جامعه ای به توسعه پایدار دست پیدا خواهد کرد که بتواند توازن مناسبی بین چهار بخش اقتصاد، اجتماع، فرهنگ و سیاست برقرار کند. این توازن به معنای رشد هم زمان و روابط دو سویه بین هر رکن می باشد. ایران در دوره پهلوی دوم یک فرصتی طلایی برای رسیدن به توسعه اقتصادی داشت. در این زمان شاخص رشد اقتصادی ایران ۳۸۹ درصد افزایش یافت و تولید ناخالص نیز از ۴ میلیارد دلار در سال ۱۹۷۷ به ۵۱ میلیارد دلار رسید، اما این درآمد نه توسعه اقتصادی به دنبال داشت نه موجب توسعه در سایر بخش های مهم از جمله فرهنگ شد. از اینرو این پژوهش به بررسی رابطه فرهنگ و اقتصاد در دوره پهلوی دوم به روش کیفی-توصیفی می پردازد. نتایج تحقیق نشان می دهد آنچه در جامعه ایران آن دوره در حال روی دادن بود، اقتدار اقتصاد بر فرهنگ بود. اقتصاد چنان تسلط مادی و معنوی بر فرهنگ داشت که بسیاری از مناسبات اخلاقی را در زمینه های اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی از بین برده و یا کمرنگ کرده بود.

شیخ طوسی یکی از بزرگترین علمای جامع الاطراف شیعی است که بسیاری از علمای تشیع و تسنن در محضر او درس آموخته اند. این پژوهش با بررسی آثار فقهی شیخ به تبیین نقش وی در تاسیس و تدوین نظام حقوقی اسلامی می پردازد، که نظام حقوقی که فقه یکی از پایه های آن است. و از آنجایی که بنیان گذار حوزه نجف شیخ طوسی است و همانگونه که بر همگان آشکار است در میان حوزه های علمیه شیعه، حوزه علمیه نجف اشرف از جایگاه ویژه و والایی برخوردار است، در نتیجه پیش از پرداختن به آثار فقهی شیخ به معرفی این حوزه می پردازیم- حوزه ای که در عرصه های سیاسی و علمی چه در گذشته و چه در دوره معاصر تاثیر گذار بوده است، و بسیاری از دانش آموختگان آن در زنده نگاه داشتن و تعیین حدود نظام حقوق اسلامی به ایفای نقش پرداخته اند. این پژوهش با رویکرد تحلیلی-توصیفی و استفاده از روش کتابخانه ای که تکیه گاه اصلی آن آثار خود شیخ است به این ارزیابی می پردازد.

علم جغرافیا در جهان اسلام از همان قرون نخستین مورد توجه قرار گرفت و از قرن سوم به بعد آثار بسیاری در این حوزه تالیف شد؛ اما با حمله مغول تنوع در نگارش آثار جغرافیای به وجود آمد که نزهه القلوب سرآمد این تغییر نگرش است. از مهم ترین این تغییرات می توان به جایگزینی زبان فارسی به جای زبان عربی و چرخش از جغرافیای طبیعی به سمت جغرافیای انسانی دانست. در نگاه سنتی آنچه که اهمیت داشت عوارض زمین و رخدادهای طبیعی بود. در واقع تعریف علم جغرافیا از این قرار بود جغرافیا دانشی است که درباره سطح زمین و پدیده های طبیعی و آب و هوا صحبت می کند و به نقشه کشی عوارض سطح زمین می پردازد که دوران جدید با تخصصی شدن علوم، جغرافیا در دو حوزه عمده جغرافیای طبیعی و انسانی تقسیم بندی شد؛ همانطور که گذشت این یک نگاه کاملا جدید نیست و با بررسی آثار جغرافی نویسان و جغرافی دانان دوره میانه در تاریخ ایران اسلامی تفاوت این دو حوزه در اندیشه این اندیشمندان مشخص می شود. این پژوهش با در نظر داشتن این مدعا با روش توصیفی تحلیلی هم خود را مصروف بررسی نظرات حمدالله مستوفی در حوزه جغرافیای انسانی نموده است و به تبیین شاخصه های اندیشه او در نزهه القلوب پرداخته شده است.