کاروانسرا

کشور پهناور ایران به دلیل اهمیت سوق الجیشی و قرار داشتن در کاروانسراها به عنوان محل استقرار تجار و بازرگانان در برقراری روابط تجاری نقش بسزایی ایفا می کردند . کارآمدی و توجه به ساخت کاروانسراها نقش بسزایی در رفت و آمد کاروان های تجاری و رشد تجارت در کشور داشته است به رغم احداث کاروانسرا در اغلب ادوار تاریخی در ایران کاروانسرا سازی در عصر صفویه به صورت چشمگیری افزایش یافت در این دوره به دنبال بروز برخی وقایع مهم از جمله برقراری امنیت ساخت جاده های مناسب توجه به راه ها و شهرهای زیارتی اعطای آزادی های مذهبی به اقلیت های دینی و تسهیلات گمرکی ورود تجار و کاروان های تجاری را به کشور افزایش یافت . با ورود کاروان های تجاری به ایران و افزایش مسافرت های کاروانی در داخل کشور به دستور شاهان صفوی کاروانسراهای متعددی جهت اقامت ساخته شد . اما این دوران در مقایسه با عصر قاجاریه تفاوت های بسیاری دارد. در دوره قاجاریه اگرچه روابط بازرگانی با کشورهای مختلف از سر گرفته شده است؛ ولی هیچگاه به پای روابط بازرگانی سابق (عصر صفویه) نمی رسد. در این دوره نیز تعدادی کاروانسرا برپا شد ولی به علت عجله در ساخت آنها و استفاده از مصالح نامرغوب به خصوص خشت؛ امروزه اکثر این ابنیه تا حدود زیادی تخریب شده اند و یا به صورت کامل از بین رفته اندمسیر جاده ابریشم به عنوان شاهراه حیاتی و اقتصادی همواره مورد توجه و محل رفت و آمد کاروان های تجاری بود .

در دوران سلطنت قاجاریه در ایران کاروانسراهای متعددی به تاسی از الگوی کاروانسراهای صفوی ساخته شد. یکی از این کاروانسراها در برازجان توسط مشیرالملک از رجال متمول فارس و با معماری حاجی محمد رحیم در عصر ناصرالدین شاه ساخته شد. این کاروانسرای سنگی تا سالهای پایانی قاجاریه به منزله ی کاروانسرا و محل اتراق و استراحت کاروانیان و مسافران به کار خود ادامه می داد اما در اواخر دوران قاجار و دوران پهلوی به تدریج تغییر کاربری داده شد و در مقطعی به عنوان دژ نظامی، محل نگهداری مهمات نظامی و بعد از کودتا به زندان مبدل گردید. پرسش اصلی پژوهش حاضر این است که علل، چگونگی و کیفیت این تغییر کاربری را بررسی کند؛ اینکه در کاربری نوین به عنوان محبس کدامین عناصر کاروانسرای سابق تغییر داده شدند و کدامین عناصر در معماری این بنا ثابت باقی ماندند؟ به نظر می رسد علت اصلی تغییر کاربری ساختمان کاروانسرای برازجان کمبود زندان ها و هزینه های سرسام آور ساخت زندان جدید بوده است بطوریکه حتی دولت پهلوی ناگزیر می گردید ساختمان های معمولی را به منظور نگهداری زندانیان کرایه کند. در کاروانسرا دو نیاز کاروانیان و حیوانات بارکش شان مورد نظر بود و بر این اساس عناصر خاص و محدودی همچون اتاق هایی به منظور استراحت مسافران و نیز اصطبل شترها ساخته شده بود ولی در بازسازی و تغییر کاربری این بنا نیازهای پایدار و ثابت محکومان مطمح نظر بود و لذا حمام، بهداری، آرایشگاه، حیاط های متعدد و مسجد در ساختمان آن افزوده شد.