طاهر آقاملایی

کشور پهناور ایران به دلیل اهمیت سوق الجیشی و قرار گرفتن آن در مسیر جاده ابریشم به عنوان شاهراهی حیاتی و اقتصادی، همواره مورد توجه کاروان های تجاری بوده است. هدف از انجام این پژوهش بررسی ویژگی های کاروانسراهای دوره قاجار است. روش تحقیق در این پژوهش میدانی- تاریخی، تحلیلی است. بدین ترتیب ابتدا مطالعات تاریخی، به ویژه در سفرنامه ها به منظور دستیابی به راه های ارتباطی و خانه های میانی آن عصر انجام شده است. سپس بررسی میدانی با اطلاعات به دست آمده از منابع مکتوب تطبیق داده شده و سکونت گاه ها و مطالعات تاریخی مذکور عوامل معماری و ساختاری آثار را مورد تحلیل قرار داده اند. کاروانسرا به عنوان محل استقرار تجار و بازرگانان در ایجاد روابط تجاری نقش بسزایی داشت. کاروانسراها در بیشتر دوره های تاریخی ایران ساخته شده اند. در دوره قاجار اگرچه روابط تجاری با کشورهای مختلف از سر گرفته شد، اما هرگز به سطح روابط تجاری سابق نرسید. در این دوره، تعدادی کاروانسرا ساخته شد که به دلیل عجله در ساخت آنها و استفاده از مصالح بی کیفیت، به ویژه خشت، امروزه بیشتر این بناها تا حد زیادی تخریب شده یا به کلی ویران شده است. این پژوهش بر آن است تا با بررسی کاروانسراهای دوره قاجاریه و ویژگی های معماری و ساختاری آنها، ویژگی های مشترک این کاروانسراها را بررسی کند.

کشور پهناور ایران به دلیل اهمیت سوق الجیشی و قرار داشتن در کاروانسراها به عنوان محل استقرار تجار و بازرگانان در برقراری روابط تجاری نقش بسزایی ایفا می کردند . کارآمدی و توجه به ساخت کاروانسراها نقش بسزایی در رفت و آمد کاروان های تجاری و رشد تجارت در کشور داشته است به رغم احداث کاروانسرا در اغلب ادوار تاریخی در ایران کاروانسرا سازی در عصر صفویه به صورت چشمگیری افزایش یافت در این دوره به دنبال بروز برخی وقایع مهم از جمله برقراری امنیت ساخت جاده های مناسب توجه به راه ها و شهرهای زیارتی اعطای آزادی های مذهبی به اقلیت های دینی و تسهیلات گمرکی ورود تجار و کاروان های تجاری را به کشور افزایش یافت . با ورود کاروان های تجاری به ایران و افزایش مسافرت های کاروانی در داخل کشور به دستور شاهان صفوی کاروانسراهای متعددی جهت اقامت ساخته شد . اما این دوران در مقایسه با عصر قاجاریه تفاوت های بسیاری دارد. در دوره قاجاریه اگرچه روابط بازرگانی با کشورهای مختلف از سر گرفته شده است؛ ولی هیچگاه به پای روابط بازرگانی سابق (عصر صفویه) نمی رسد. در این دوره نیز تعدادی کاروانسرا برپا شد ولی به علت عجله در ساخت آنها و استفاده از مصالح نامرغوب به خصوص خشت؛ امروزه اکثر این ابنیه تا حدود زیادی تخریب شده اند و یا به صورت کامل از بین رفته اندمسیر جاده ابریشم به عنوان شاهراه حیاتی و اقتصادی همواره مورد توجه و محل رفت و آمد کاروان های تجاری بود .