آیات متشابه

یکی از مبانی کلامی مطرح در میان مفسران مسلمان، مسئله عصمت پیامبران است. ظاهر متشابه برخی آیات قرآن کریم با این مبنا، ناسازگار می نمایاند. ازجمله مهم ترین این آیات، آیاتی است که واژه «ظلم» و غفران آن را درباره برخی پیامبران مطرح می کنند. سؤال اصلی این است که با توجه به مبنای عصمت، چه راهکار تفسیری و تأویلی برای تبیین و رفع تشابه این گونه آیات وجود دارد؟ و این تفسیر و تأویل، چگونه در ترجمه آیات، قابل بازنمایی است؟ اکثر ترجمه های قرآن بدون توجه به تفسیر و تأویل و تنها بر اساس معنای اصطلاحی واژگان، به ترجمه این دست آیات اقدام کرده اند که در بیشتر موارد، علاوه بر عدم موفقیت در رفع تشابه آیه، بر تشابه آن نیز افزوده اند. این آیات درباره سه پیامبر بزرگ خدا یعنی حضرت آدم (ع)، حضرت موسی (ع) و حضرت یونس (ع) نیز مطرح است که در این مقاله کوشش شده به روش تحلیلی- توصیفی، با عدول از مفهوم اصطلاحی «ظلم» و «غفران» و مراجعه به ریشه واژگان و نیز با توجه به فضای سیاق این آیات، ترجمه ای دقیق بر اساس رویکرد تفسیری منطبق با مبنای کلامی عصمت، ارائه شود. نتیجه حاصل از این پژوهش، آن است که به نظر می رسد، یکی از مهم ترین راهکارها برای رفع تشابه آیات متشابه، رجوع به مفهوم لغوی واژگان باشد که در تفسیر و ترجمه صحیح آیات متشابه بسیار مؤثر خواهد بود.

قرآن کریم مشتمل بر شگفتی ها و زیبایی های بی پایانی است. بخشی ازاین زیبایی ها در قالب آیاتی ارائه گردیده که هم به لحاظ موضوع و هم ازجهت چارچوب واژگانی باهم یکسانند و تنها در حروف یا واژگان اندکی ناهمگونند. قرآن پژوهان از این امر با عنوان«متشابه لفظی» یادکرده اند. در نوشتار حاضر با محوریت سوره بقره کوشش شده با بررسی آیات متشابه لفظی که در آن ها حذف و اضافه صورت گرفته و با تکیه براصول معناشناسی شناختی به سبکی نوین، تحلیل معناشناختی این آیات انجام گیرد. بدین منظور به روش تحلیلی-توصیفی، آیاتی از سوره بقره، به صورتی نوین مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته و با تکیه بر مبانی نظری پژوهش، مانند «چشم انداز»، «مسیرپیما»، «مرزنما» و «کانون توجه» به اثبات تفاوت معنایی در آیات متشابه لفظی پرداخته شده است که درآن واژه ای، حرفی، یا جمله ای در یک جا حذف و در جای دیگر ذکر گردیده است. شناخت اصل لغوی، اصل مضاعف و معناشناسی تاریخی می تواند در این عصر کمک شایانی به فهم واژگان قرآن و توجیه آیات متشابه لفظی نماید.