سیمای سرزمین

مدل های مفهومی در درک مسائل غامض محیط زیستی و فهم رویه ها و شیوه های مدیریتی مسبب گذار سیمای سرزمین به سوی شرایط قهقرایی (و یا برعکس)، نقش بی بدیلی دارند. چنین مدل هایی لازم است در حکمرانی سنجی محیط زیستی مورد توجه قرار گیرد. هدف این پژوهش، تحلیل ویژگی های این مدل ها و ارائه مدل مفهومی جامع تر حکمرانی سنجی است. از بررسی هدفمند منابع، تحلیل مقایسه ای محتوای مدل ها و ترکیب، استفاده شده است. با جستجوی مهمترین اصطلاحات مرتبط در بیش از پنجاه مورد از جدیدترین مقالات، هفت مدل یافت شده است. تحلیل محتوای کیفی این مدل ها بر پایه ویژگی های اساسی آن ها (اجزای اصلی مدل، روابط اصلی در مدل، تمرکز اصلی مدل و بینش های کلیدی) به دست آمده است. همچنین با تحلیل کمی مدل ها براساس فراوانی کلمات، تاکیدات کلی مدل ها مورد بررسی قرار گرفته است. در نهایت یک مدل مفهومی پیشنهادی، دارای نه بعد (نیروهای محرکه ، فعالیت ها، فشارها، ساختار، عملکرد، خدمات و بدخدمتی های اکوسیستمی، مزایا و زیان ها، ارزش و رفاه انسان و در نهایت پاسخ ها (راهبردها و اقدام ها)) ارائه شده است. این مدل چرخه ای، به تشخیص به موقع مسائل و محل وقوعشان، نقشه برداری بازیگران و ذینفعان، ارائه بازخور به خط مشی گذاران، پیشنهاد پاسخ های مدیریتی مناسب و نظارت بر مسئولیت پذیری کمک می کند. بدون چنین چارچوب های ترکیبی، تحقیقات مدیریتی بدون درک کافی از پیامدهای تجمعی اقدام های متعدد و ناهماهنگ، به یک زمینه خاص محدود می شود و منجر به بهبود شرایط محیط زیستی نمی-شود. تشخیص چگونگی تاثیر فعالیت انسان بر جریان خدمات اکوسیستمی، می تواند تعدیل، کاهش یا معکوس نمودن روند را تقویت نماید و به تخصیص سنجه های مناسب برای حکمرانی سنجی کمک کند.

امروزه رشد و توسعه شهرها آن چنان سریع می باشد که ارزیابی روند گسترش کالبدی شهرها را به یکی از مهم ترین موضوعات برنامه ریزان شهری تبدیل کرده است. از جمله عوامل تأثیرگذار بر نحوه گسترش کالبدی شهرها، تغییر مکرر کاربری اراضی کشاورزی اطراف شهرها به دنبال افزایش نرخ رشد جمعیت شهری است. پژوهش حاضر تلاشی در جهت تبیین الگویی های فضایی شهر قم در 50 سال اخیر است. این پژوهش از نظر ماهیت، کاربردی و از نظر روش، توصیفی - تحلیلی و مبتنی بر داده های سنجش از دور است. به گونه ای که ابتدا تصاویر سال های 1972، 1986، 1997، 2008 و 2021 از ماهواره لندست 5 و 8 در سنجنده های MMS و TM و OLI را با استفاده از نرم افزار ENVI و روش طبقه بندی نظارت شده تبدیل به نقشه های کاربری اراضی در چهار کلاس شهری، کشاورزی، کوه و آب گردید. برای تحلیل سیمای سرزمین، از طریق نرم افزار Fragastas اقدام به استخراج متریک های فضایی (PALAN-PD-NP-LSI-LPI-AWMFD-ENN-MN) شد و با استفاده از مدل آنتروپی شانون، الگوی رشد کالبدی شهر قم در 50 سال اخیر حاصل گردید. نتایج نشان داد که علت اصلی رشد فیزیکی شهر قم، رشد جمعیت بر اثر عامل مهاجرت بوده که در دوره های متفاوت الگوهای متفاوتی داشته است. بدین ترتیب شهر قم در حد فاصل سال های 50 تا 65 رشد فیزیکی چشمگیری داشته است. این در حالی است که طی سال های 65 تا 85 نیز با وجود افزایش جمعیت شهری اما رشد فیزیکی شهر همانند دوره قبلی شتابان نبوده و بیش تر در فضاهای خالی موجود و ارتفاعی بوده است.