دانش رجال

در این پژوهش، فراز و نشیب دانش رجال در صد سال اخیر حوزه علمیه قم بررسی می شود. بدیم منظور، رجال پژوهان، کتابهای رجالی و نظریات رجالی در این سده بررسی شد. روشن شد، که در ابتدای سده جاری شماری از شاگردان شیخ مرتضی انصاری آثار رجالی معدودی را در قم منتشر ساخته بودند ولی نتوانستند یک حرکت منسجم و یا تحول رجالی را رقم بزنند. اما «روشهای رجالی آیت الله بروجردی» و همچنین «پیروزی انقلاب اسلامی» را می توان دو عامل در سبب گسترش رجال پژوهی در یک صد سال اخیرِ قم دانست. عنایت آیت الله بروجردی به دانش رجال به ویژه مساله طبقات در قم به صورت یک جریان بروز پیدا کرد. اگرچه ایشان در اعتبار سنجی روایات، بیشتر قرائن دلالی و پیرامونی را بر دانش رجال مقدم می ساخت، اما نظریات و ملاحظات رجالی متعددی را در نظر داشت. پیروزی انقلاب اسلامی نیز در گسترش موسسات آموزشی و پژوهشی، تالیف و تحقیق کتابها و مقالات رجالی تاثیر بسزایی داشته است. گفتنی است که تالیف کتاب معجم رجال الحدیث، روش رجالی آیت الله خویی و حضور شاگردان ایشان در قم نیز در اهتمام گروهی از طلاب و اساتید به شیوه سند محور موثر بوده است.

در بررسی های سندی، عناوین متعدد یک راوی و اشتراک یک اسم بر مصادیق مختلف، از موانع شناسایی هویت راویان است. هدف از این پژوهش شناخت عنوان سلیمان بن جعفر است. این اسم با القاب مختلف در اسناد روایات ذکر شده است. از آن جا که تنها عنوان سلیمان بن جعفر الجعفری در کتب رجالی متقدم موجود بوده و مورد توثیق قرار گرفته است، اتحاد سایر عناوین با این عنوان، موجب توثیق آن ها می گردد. طبق بررسی های انجام شده در این جستار، القابِ الجعفی، الجوهری، الحمیری با سلیمان بن جعفر الجعفری مشترک است. الجعفریِ مطلق نیز زمانی که راوی از امام رضا۷ باشد، با این راوی متحد است. سلیمان بن جعفر المروزی نیز مصحّف از سلیمان بن حفص المروزی است. بنابراین سلیمان بن جعفر مطلق مشترک بین البصری و الجعفری خواهد بود. اما به نظر می رسد وقتی سلیمان بن جعفر بدون قرینه ذکر شود، منصرف بر الجعفری است. 

حدیث به عنوان یکی از منابع معارف اسلامی در سیر تاریخی خویش، متحمّل آسیب هایی شده که در اعتبار آن اثرگذار است. ارزیابی روایات از حیث سند، منبع، متن و محتوا، برای مقابله با این آفت ها و تامین اعتبار متون حدیثی لازم است. بررسی محتوایی روایات از زمان معصومان علیهم السلام با عرضه حدیث به قرآن و سنّت آغاز شد. از مطالعه آثار رجالی برمی آید که یکی از مستندات رجال نویسان در توثیق و تضعیف راویان، بررسی محتوایی روایات آنان بوده است. در صورت اثبات این فرضیه، یکی از مبانی دانش رجال که حسّی بودن توثیقات و تضعیفات است، دستخوش تغییر می گردد. این مقاله تلاش دارد با کشف عباراتی از کتاب فهرست نجاشی، که بر نقد متنی و محتوایی دلالت دارد این دیدگاه را اثبات کند. این پژوهش توانسته نگاهی متفاوت به دانش رجال فراروی مخاطبان قرار داده و زمینه گسترش دامنه این دانش را فراهم کند.

رجال پژوهی و تراجم نگاری، از جمله دانش های کلیدی علوم حدیثند. به کمک آنها، راویان احادیث، عالمان و شخصیّت های مؤثّر در تاریخ اسلام مورد باز شناسی قرار می گیرند. به علاوه، پژوهشگر حوزه حدیث، امکان اطلاع از وضعیّت راویان احادیث و سیره عالمان را از همین طریق می یابد. با توجّه به اهمیّت ویژه این دو دانش، پژوهش ضابطه مند در این عرصه نیازمند ضوابطی است که پرهیز از دخالت دادن باور ها و تعصبات مذهبی از مهم ترین آن ها به شمار می رود. این نوشتار، برآن است تا نشان دهد باور های مذهبی تا چه میزان در رجال پژوهی و تراجم نگاری دخیل و موثر است؟ بدین منظور تراجم عالمان اهل سنّت و راویان متهم به نَصب در آثار شمس الدّین ذهبی، مورّخ و محدّث برجسته اهل سنّت، مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش به روش تاریخی و رویکرد توصیفی تحلیلی به انجام رسیده است. در نتیجه، برخی از مصادیق تأثیرپذیری رجال پژوهی و تراجم نگاری ذهبی از تعصّبات مذهبیش با محوریّت بررسی راویان متهم به نَصب و تراجم نگاری عالمان اهل سنّت از مکاتب فقهی و کلامی مختلف، ارائه شده است.