رضا براهنی

إنّ الاهتمام بالبنیه الزمنیه فی الشعر السردی المعاصر یعرّض القارئ لتعدّد الأزمنه الّتی تتداخل فی قصیده واحده وتؤدّی إلی تشکیل مفارقه زمنیه یقوم السارد بإیرادها فی مسار السرد لتحقیق أغراض فنّیه یقتضیها النصّ. یعدّ الاستباق أحد جناحی المفارقه الزمنیّه فی نظریه جیرار جینیت ویشیع استخدامه فی الشعر الحدیث لما فیه من مرونه بالغه یحظی بها لتسییر الحوادث القدیمه والحاضره وتغییرها الزمنیّ إلی الأمام دون الإخلال بوحده النصّ ونسیجه. تساعد تقنیه الاستباق فی شعر فاروق جویده ورضا براهنی علی معرفه تطوّرات زمنیّه ممکنه فی ترتیب الأحداث والشخصیّات، وتساهم فی تشریک القارئ فی مسیره تطوّرات النصّ والردّ علی أسئله وشبهات تخالجه أحیاناً. تعتمد هذه الدراسه علی المنهج الوصفیّ – التحلیلیّ کما تفید من الدعائم النقدیّه فی المدرسه الأمریکیّه للأدب المقارن رامیه إلی إجلاء وظائف تقنیه الاستباق السردیّ فی شعر فاروق جویده ورضا براهنی. تمکّن هذا البحث من الوصول إلی أنّ تقنیه الاستباق فی شعر فاروق جویده ورضا براهنی تفید بمحاوله الشاعرین المستمیته لتحقیق المفاجأه الزمنیّه فی مسیره السرد عبر تطبیق ثلاثه أنواع استشرافیّه یحمل أیّ منها مهمّته الخاصّه، منها الاستباق التمهیدیّ الّذی یهدف فی بدایه بعض أشعار فاروق جویده إلی حدس تطوّرات الفضاء الخارجیّ للنصّ علی خلاف الإشارات الزمنیّه الّتی یستهدفها رضا براهنی فی فاتحه بعض القصائد متمیّزه بحتمیّه الوقوع فی المستقبل. أمّا الاستباق الإعلانیّ فی شعر فاروق جویده فله صراحه أکثر فی إضاءه الأحداث المقبله قیاساً لما جاء فی شعر رضا براهنی. لا یخضع الاستباق الداخلیّ فی شعر فاروق جویده إلّا لخفض نقصانات المستقبل وفی شعر براهنی لترسیخ الأحداث القادمه، وفی النهایه یؤدّی الاستباق الخارجیّ عند فاروق جویده مهمّه توسعه فضاء السرد ویساعد عند رضا براهنی علی إدراک حقائق السرد الحاضر. 

جریان شعر زبان یا مقوله زبانیت که در ادبیات معاصر فارسی به اسم رضا براهنی شناخته می شود، یکی از مهمترین جریان های شعری پست مدرن است که قائل به اهمیت و اولویت بخشیدن به زبان در قیاس با معنا است. این مقوله هرچند از جهت مبانی و سرایش اشعار با اسم براهنی پیوند یافته است، اما اصول و مبانی این نظریه در اشعار پست مدرنیستی دیگر کشورهای جهان قابل ردیابی است. در شعر عربی شاعر نوپرداز و سورئالیستی لبنانی، ودیع سعاده، از این نظر قابل بحث بررسی است. اصول نظری مقوله زبانیت توسط براهنی تبیین شده و مجموعه شعری خطاب به پروانه ها در ذیل همین نظریه توسط شاعر سروده و منتشر شده است. این مقاله با روش توصیفی - تحلیلی در صدد است با تکیه بر همین نظریه، یعنی نظریه زبانیت براهنی، به مطالعه تطبیقی اشعار رضا براهنی و ودیع سعاده شاعر معاصر لبنانی بپردازد تا همسانی و قابلیت نقد و بررسی اشعار یک شاعر لبنانی با مقوله زبانیت به طور دقیق و نظام مند واکاوی شود. این مقاله کوشیده است میزان توجه دو شاعر به زبان و ویژگی های فرمی و صوری و طرح ها و جلوه های محض زبانی را کشف و آشکار سازد. 

بخش عمده ای از مؤلفه ها و شاخصه های شعر دهه هفتاد معطوف به نظریه های پست مدرنیستی است که از پرکاربردترین آن ها می توان به چندصدایی اشاره کرد. در این پژوهش توصیفی-تحلیلی، ضمن تعریف و تبیین چندصدایی به مثابه یک شاخصه پست مدرنیستی، جلوه های چندصدایی در شعر دو تن از شاعران برجسته دهه هفتاد، یعنی علی باباچاهی و رضا براهنی واکاوی و تحلیل شده است. همچنین به تطبیق این مقوله با تشبیه در هنرهای تجسمی معاصر پرداخته شده است. بنابر نتایج پژوهش، چندصدایی به شیوه های مختلفی در شعر براهنی و باباچاهی بروز می یابد؛ گاه با استفاده از وزن و موسیقی شعر، زمینه چندصدایی فراهم می شود. تمایزات زبانی، تفاوت لحن و بیان رسمی یا محاوره ای از دیگر شگردهایی است که چند صدایی را سامان می دهد. بخش دیگری از اشعار چندصدایی در ساحت نگارش افشانشی صورت می بندد. مجنون نویسی و حضور شخصیت شیزوفرنیک بستر دیگری برای شعر چندصدایی است. باباچاهی و براهنی با به کارگیری این تمهیدات، زمینه را برای حضور و بروز صداهای مختلف در شعر خویش فراهم می کنند. بخشی از این رویکرد، مصداق مکالمه با سنت ادبی است و بخشی دیگر، توجه به شخصیت ها و معناهای نادیده گرفته شده را درنظر دارد. در بستر این رویکرد، علاوه بر آواهای متنی که غالباً در رابطه بینامتنی صورت می بندد، صدای شخصیت تیمارستانی نیز به گوش می رسد. چندصدایی در شعر باباچاهی و براهنی همچنان که به تعدد آوایی و تکثر نگرش و نگارش و گریز از استبداد تک گویی منجر می شود، به واسطه ماهیت اختلالی اش، گسست روایی، نفی محور عمودی و وحدت موضوعی را به دنبال دارد. از سوی دیگر، در هنرهای تجسمی معاصر نیز نمودهای واضحی از کاربست تشبیه به چشم می خورد.اهداف پژوهش:بررسی و تحلیل شیوه های اجرای چندصدایی در شعر باباچاهی و براهنی.بررسی تشبیه در هنرهای تجسمی معاصر.سؤالات پژوهش:چندصدایی در شعر باباچاهی و براهنی با چه سازوکارهایی سامان می یابد؟تشبیه چه جایگاهی در هنرهای تجسمی معاصر دارد؟

رضا براهنی از برجسته ترین شخصیت های ادبیاتِ معاصر به شمار می رود. باوجودِ حجمِ بالای آثارِ شعری اش، سه کتابِ ظل الله، اسماعیل، و خطاب به پروانه ها و مؤخره اش جریان سازترین آثارِ او هستند. ازسوی دیگر، نامِ براهنی با پسامدرنیسم عجین شده است و بسیاری از منتقدان خطاب به پروانه ها را درزمینه شعر مهم ترین کتابِ پسامدرنیستیِ معاصرِ فارسی می دانند. بااین حال، اثرِ دیگرِ براهنی، شعرِ بلندِ اسماعیل، که پیش از خطاب به پروانه ها نوشته شده است، هم رگه هایی از پسامدرنیسم دارد. نگارنده در این پژوهش با روشِ توصیفی تحلیلی ضمنِ بررسیِ تطبیقیِ شعرِ اسماعیل و بعضی از آثارِ پسامدرنِ جهان و با نگاهی به مباحثِ مطرح شده در اسطوره شناسی و مؤلفه های پسامدرن شعرِ اسماعیل را بررسیده و این مؤلفه ها را در آن پیدا کرده است. نتیجه این پژوهش نشان دهنده حضورِ مؤلفه های پسامدرن در شعرِ اسماعیل است؛ به گونه ای که می توان آن را سرآغازی هرچند ضعیف بر پسامدرنیسم در شعرِ معاصرِ ایران دانست.