تاریخ پزشکی

پزشکان غیرمسلمان (ذمّی) در دوره میانه بیش از دیگر ذمّیان، با مسلمانان در تماس بودند و در شهرها و روستاها، دربارها، بیمارستان ها و حتی خانه ها با هم ارتباط داشتند. از این رو در ذهن و زبان و تجربه زیسته مسلمانان بیش از دیگران از آنان یاد شده است. این مقاله در پی واکاوی نگرش های مسلمانان به این پزشکان و بررسی رابطه مسلمانان با این دسته از اهل ذمّه است. نگرش مسلمانان نسبت به پزشکان ذمّی هم ریشه در منابع (آیات و روایات) و باورهای دینی داشت، هم متأثر از عرف و تجربه های زیسته آنان با این گروه از غیرمسلمانان در سده های متمادی بود. در این مقاله نشان داده شد دانش و توان حرفه ای، کاردانی و مهارت های درمانی پزشکان غیر مسلمان عامل اصلی حضور چشمگیر آنان در جامعه اسلامی بوده است. پزشکان ذمی افزون بر کنش های حرفه ای، در رواج بعضی عادات و رفتارهای هنجارشکنانه در میان مسلمانان موثر بودند. اگرچه گزارش هایی از تعاملات منفی و گاه واکنش های خصمانه مسلمانان نسبت به پزشکان غیرمسلمان در دست است، امّا در ارزیابی کلان مناسبات نخبگان و توده های مسلمان با این پزشکان در بیشتر زمان ها مسالمت آمیز و سازگارانه بود.

وبا و طاعون از جمله همه گیر های مهلک و ویرانگری بود که بارها در سده های سیزدهم و چهاردهم قمری در نقاط مختلف ایران ظهور کرد و تلفات و خسارات فراوانی از خود به جای گذاشت. تقریباً از سده چهاردهم بدین سو بود که با رواج اصول و قواعد بهداشتی جدید، گسترش بهداشت عمومی و اقداماتی برای جلوگیری از ورود و سرایت این امراض، رفته رفته ظهور آنها در ایران متوقف شد. موضوع اصلی در این نوشته، بررسی واکنش طبابت بومی ما در بدو ورود این امراض به ایران سده سیزدهم قمری است. مسأله این است که طبابت بومی ما به مثابه دانشی که به وقت هجوم این امراض، انتظار پاسخگویی از آن می رفت، ماهیت این امراض را چگونه تشخیص می داده، چه مشخصه هایی برای آنها در نظر می گرفته و نهایتاً چه معالجاتی را توصیه می کرده است. در نهایت، به پاره ای اختلاف نظرات درباره چیستی و تشخیص و علاج این امراض در میان سایر اطبا اشاره خواهد شد.

حمام علاوه بر اینکه مکانی برای نظافت و تطهیر است، با توجه به ظرفیت ها و ویژگی های خود، کارکردهای درمانی در طب ایرانی دارد. در این نوشته به دنبال آن هستیم که با استفاده از منابع معتبر به این پرسش پاسخ دهیم که حمام چه کارکردهای درمانی داشته است. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که در تاریخ طب در دو حوزه پیشگیری و درمان به حمام توصیه می شده است. آنچه این پژوهش بر آن تأکید دارد این است که حمام و انواع روش های آن باعث بهبود کیفیت سلامتی افراد می شود. حمام برای درمان بیماری های مختلف از جمله انواع تب، بیماری های زنان، بیماری های چشم، درمان سکته و جز آن به کار می رفته است. نگاهی به نتایج این پژوهش نشان می دهد که حکمای ایرانی معتقد بودند که حمام هم به منظور پیشگیری و حفظ تعادل مزاج توصیه می شده است و هم به عنوان یک روش درمانی تجویز می شده است

بیرونی اختری درخشان در آسمان ایران زمین و جهان علم و دانش است. بیرونی ستارکه تابناک دانش مردم شناسی، گاه نگاری، داروشناسی، انسان شناسی، اخترشناسی، هندشناسی و تاریخ نگاری است. او چیرگی بالایی بر زبان های خوارزمی، فارسی، عربی و سانسکریت داشت و آگاهی وی از زبان های یونانی باستان، عبری و سُریانی اندک نبود. یکی از برجسته ترین نوشته های بیرونی، کتاب الصیدنکه فی الطب است که دربارکه ویژگی های داروهای تکی، گیاهی، جانوری و کانی از منظر خواص فیزیکی و اندکی شیمیایی است و دربارکه چگونگی فراهم آوری، انبارکردن و کاربرد هر یک است؛ البته جز در مواردی بسیار اندک، توجه ای به کاربرد درمانی آنها ندارد. ساختار آن بر پایکه ترتیب حرف های الف ب پایه گذارى شده است. کتاب یکی از کهن ترین و ارزشمندترین کتاب های دارویی به شمار می آید. بررسی منابع آن کمکی شایان توجه به تاریخ علم و تاریخی پزشکی می کند.

زنان تا پیش از نیمه های دوره ناصری، در مقایسه با مردان، از گروه های اجتماعی هستند که در فاصله دورتری از طب مدرن و درنتیجه ارتباط با طبیبان مردِ خارجی قرار دارند، ولی به تدریج اتفاقاتی می افتد که سیر گرایش آنان به طب مدرن و طبیبان مرد خارجی بیشتر می شود. حال این سؤال مطرح است که چه عواملی در گرایش زنان به طب مدرن و درنتیجه در رجوع به طبیبان مرد خارجی نقش داشته است؟ این اتفاق نمی توانسته در خلأ یا براساس یک روند طبیعی باشد. حتماً عوامل مؤثری در این تغییر رفتار نقش داشته است. به نظر می رسد مؤلفه های گوناگونی در این میان مؤثر باشند که نقش دربار و درباریان در کنار موضع گیری های علمای دین و رفتار عملی آنان در این میان برجستگی خاصی دارد. این مقاله براساس گزارش های همان دوره و برخی از پژوهش های جدید، برپایه جمع و قرائن به بررسی این موضوع پرداخته و تلاش کرده است ضمن بررسی عوامل عدم رجوع زنان به طبیبان مرد خارجی، نقش دربار و روحانیون را در گرایش مثبت و منفی زنان به طبیبان مرد خارجی تبیین کند. نتیجه به دست آمده این است که مواضع این دو گروه در هم گرایی و واگرایی اجتماعی زنان نسبت به طب مدرن و رجوع به طبیبان مرد خارجی نقش تأثیرگذاری داشته اند و حداقل می توان بخشی قابل توجهی از تغییر رفتار زنان نسبت به به این موضوع را در کشاکش رفتارهای این دو پایگاه اجتماعی دانست.

پزشکان طب سنتی ایران در کتاب های مرجع پزشکی خود در دوران تمدن اسلامی حمام ها را از مراکز پیشگیری و درمان بیماری ها دانسته اند و در این باره بسیار نوشته اند. بر این اساس، طی سالیان اخیر در پژوهش های طب سنتی، در ارتباط با نقش حمام در تأمین سلامت مردم پژوهش شده است. هدف از پژوهش حاضر معرفی و نقد مقاله «رویکرد پیشگیرانه و درمانی حمام در طب ایرانی» تألیف زهرا حسین هاشمی و همکاران است که در مجله علمی پژوهشی تاریخ علم (دوره 1۷، شماره ۱، بهار و تابستان ۱۳۹۸) منتشر شد. این پژوهش یک مطالعه تحلیلی-انتقادی است که با به کار گرفتنِ منابع کتابخانه ای، ابتدا به معرفی مقاله و سپس به بررسی و ارزیابی آن از نظر ساختاری، محتوایی و روشی می پردازد. مقاله مذکور قالبی منسجم دارد که نشان دهنده تلاش نویسندگان برای شناساندن دیدگاه های طبی حکمای ایرانی در باره تأثیر حمام بر حفظ سلامتی بدن بر اساس رویکرد پیشگیرانه و درمانی است. در ساختار مقاله بعضاً ارجاع دهی های نامناسب و ابهام در حدود و ثغور دیده می شود. همچنین عدم تبیین اصطلاحات طب سنتی، ابهام در باره رویکردهای پیشگیرانه و درمانی حمام، عدم صحت و اعتبار علمی کافی در برخی توجیهات علمی و ترجمه نادرست متون عربیِ برگرفته از منابع طب ایرانی را می توان از نقدهای محتوایی برشمرد. نتایج اصلی این پژوهش حاکی از آن است که مقاله مورد نظر علی رغم اینکه توانسته با بررسی رویکردهای پیشگیرانه و درمانی حمام در طب ایرانی، مقوله ای تازه به روی پژوهشگران تاریخ پزشکی بگشاید، اما دارای اشکالات متعددی به لحاظ ساختاری، محتوایی و روشی است. لذا انتظار می رود با توجه به اهمیت موضوع نقد در پژوهش های علمی و با توجه به تحلیل انجام شده در باره آن مقاله، مطالب پیش رو موجب ارتقای کیفیت مقالات و اصلاح تولیدات علمی در این حوزه شود.

هدف: علم سنجی شاخه ای از مطالعات کتابداری است که نقش مهمی در مدیریت منابع پژوهشی، بهبود بهره وری و ارتقای کیفیت پژوهش ها ایفا می کند. این علم با هدف اندازه گیری و تحلیل فعالیت های علمی پژوهشی، امکان ارزیابی کمی و کیفی تولیدات علمی، شناسایی روندهای پژوهشی، تعیین اولویت های تحقیقاتی و ارزیابی اثربخشی سیاست های علمی را فراهم می آورد. این مطالعه با هدف بررسی و ارزیابی تولیدات علمی حوزه موضوعی تاریخ پزشکی دوره اسلامی در بازه زمانی سال 1351 ه.ش تا سال 1400ه.ش انجام گرفته است. روش: حاضر از نوع کاربردی بوده و با استفاده از روش تحلیل محتوای کمّی صورت گرفته است. جامعه آماری پژوهش از 807 عنوان کتاب تشکیل شده است که در سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران در حوزه موضوعی تاریخ پزشکی در بازه زمانی سال 1351 ه.ش تا سال 1400ه.ش نمایه شده اند.   یافته ها : یافته های پژوهش نشان می دهد، در مجموع 807 کتاب توسط 1512 نویسنده تالیف شد. از نظر توزیع جنسیت 23/8 درصد زن و 76/2 درصد مرد و از نظر ملیت نویسندگان، 1304 نفر ( 86/24 درصد) ایرانی و 208 نفر (13/76 درصد) خارجی بودند. یوسف بیگ باباپور، محمد مهدی اصفهانی و فرید قاسملو، پرتولیدترین نویسندگان ایرانی و حکیم محمد سعید، ماکس مایرهوف، احمد عیسی بک و روی پورتر فعالترین نویسندگان خارجی بوده اند. محمد ابراهیم ذاکر با مشارکت در ترجمه 31 کتاب، علی اکبر ولایتی با مشارکت در ترجمه 23 کتاب و احسان مقدس با مشارکت در ترجمه 12 کتاب به عنوان فعالترین مترجم این حوزه شناخته می شوند. احسان مقدس و محمدمهدی اصفهانی با تصحیح 42 و 41 کتاب پرتولیدترین مصححان بوده اند. انتشارات موسسه مطالعات تاریخ پزشکی، طب اسلامی و مکمل با انتشار 149 کتاب و 18/46درصد و انتشارات چوگان با 66 کتاب و 8/17 درصد، در صدر جدول انتشارات داخلی قرار دارند. انتشارات «دانشگاه یوهان وولفانگ گوته، بریل و پارتنون» پرتولیدترین انتشارات خارجی بودند. بیشترین موضوع مورد تحقیق، حوزه تصحیح متون کهن و قدیمی پزشکی با 33/45 درصد (270 کتاب) بوده است. شهرهای تهران با مشارکت در تولید 489 عنوان کتاب (تقریبا 61 درصد)، قم با مشارکت در تولید 25 عنوان کتاب (3/09 درصد) و تبریز با مشارکت در تولید 17 عنوان کتاب (2/10 درصد) پرتولیدترین شهرها بودند. زبان های فارسی با 472 مورد (58/48 درصد)، عربی با 217 مورد (26/88 درصد) و انگلیسی با 58 مورد (7/18 درصد) به ترتیب بیشترین زبان های مورد استفاده در تالیف کتب به شمار می روند. دو زبان فارسی و عربی در نگارش بیش از 85 درصد از کتب نقش داشته اند. نتیجه گیری : با توجه به تحلیل محتوای تولیدات علمی تاریخ پزشکی دوره اسلامی در ایران، می توان نتیجه گرفت که این حوزه پژوهشی در کشور دارای سابقه ای قابل توجه است و بیشتر بر روی تصحیح متون پزشکی کهن متمرکز شده است. با این حال، برای ارتقای سطح بین المللی این پژوهش ها، نیاز به گسترش تولیدات به زبان های بین المللی و تمرکز بر موضوعات نوین مانند تاریخ پزشکی زنان و پزشکی سنتی احساس می شود.