صیغه مبالغه

تفسیر « التبیان » تألیف شیخ طوسی، از مهم ترین تفاسیر شیعه و پراسنادترین آنها است و در جهان اسلام یک تفسیر جامع و شامل محسوب می گردد. در این تفسیر به موضوع دلالت الفاظ از حوزه ترادف و دلالت نحوی و صرفی، توجه و ملاحظات ویژه ای گردیده است. این مفسر با تأمل در الفاظ، به شناسایی لایه های معنایی مختلف آیات از همه دریچه ها از جمله صرف، می پردازد. به عبارت دیگر، او یکی از پیشگامان و بنیان گذاران شناسایی علم دلالت صرفی کلمات در آیات و استفاده از آن در تفسیر بوده است. دلالت صرفی به مجموعه دلالتهای مرتبط با حوزه علم صرف اطلاق می شود و در مباحث زبان شناسی معاصر مورد توجه قرار گرفته است. در این پژوهش، به بازخوانی و تحلیل آراء شیخ طوسی و دلالت شناسی وی از ساختارهای اشتقاقی اسم فاعل و صیغه مبالغه در تفسیر « التبیان » پرداخته شده است و مشخص گردید دو وجه مجرد و مزید اسم فاعل از یک ریشه و با یک معنا کاملاً بادقت و حکیمانه بوده است. همچنین در خصوص صیغه های مبالغه در اوزان فعول، فعیل، فعّال و مفعال، دلالتهای ژرف و عمیقی وجود دارد که شیخ طوسی به خوبی این موارد را شناسایی و تبیین کرده است. این یافته ها کاملاً با مباحث و آراء پژوهشگران حوزه معناشناسی صرف تطبیق داده شده است. این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای تدوین گردیده است.

یکی از مباحث بسیار مهم و پرکاربرد در آیات و روایات، مبحث مشتقات صرفی است. در بین مشتقات، اسم فاعل، صیغه مبالغه و صفت مشبهه به دلیل قرابت حوزه مفهومی و بسامد بالا در آیات و روایات از جایگاهی ویژه برخوردارند. هدف این نوشتار توصیفی – تحلیلی بیان تفاوت های معنایی این سه گونه از مشتقات است که در منابع ادبی با تعابیری همچون حدوث و ثبوت از آنها یاد شده است. براین اساس اسم فاعل دلالت بر حدوث و صفت مشبهه دلالت بر ثبوت و دوام دارد. اما درعینِ حال برخی صفات مشبهه اصلًا دوام و استمرار ندارند و ازطرف دیگر برخی اسم فاعل ها معنی دوام دارند نه حدوث. اهمیت این امر به فهم و ترجمه متون دینی برمی گردد که گاه نتایج غیرقابل قبولی در پی دارد. لذا ابتدا به تعریف مشتقات سه گانه پرداخته شده سپس با مراجعه به کتب ادیبان، تفاوت های آنها بر اساس شواهد عینی تبیین شده است. مهم ترین نتایج پژوهش حاکی از آن است که: در این مقاله فرق های بین حدوث و ثبوت و استمرار، بیان شده و نتیجه، آن که صفت مشبهه ثبوت دارد ولی لزومًا دوام و استمرار ندارد و ازطرفی برخی اسم فاعل ها و نیز صیغه های مبالغه، ثبوتی هستند، نه حدوثی، که مهم ترین شاخصه برای تشخیص، توجه به معنا است.