ویژگی های آوایی

گیلکی از گویش های شمال غربی ایران است که در کرانه های جنوب غربی دریای خزر در استان گیلان صحبت می شود و به همراه تالشی، مازندرانی و سمنانی گروه گویش های خزر را تشکیل می دهد. این گویش گونه های مختلفی در رشت، لاهیجان و لنگرود دارد، اما گونه کهن تر و اصیل تر آن؛ گالشی، گویش برخی کوه نشینان شرق گیلان است. این گویش از زبان فارسی تأثیر زیادی گرفته است. تأثیر فارسی بر واژگان و ساخت آوایی گیلکی چنان است که ویژگی های آوایی شمال غربی آن تا اندازه زیادی از میان رفته یا تنها در برخی ساخت های کهن مانده است. هدف مقاله بررسی گونه های مختلف گیلکی برای یافتن و بررسی ویژگی های آوایی شمال غربی در این گویش است. با بررسی واژگان گیلکی به ویژه در گونه های اصیل تر آن مانند گالشی سعی کرده ایم واژه ها و ساخت های کهنی که ویژگی شمال غربی گیلکی را نشان دهد بیابیم.

تفسیرِ بصائرِ یمینی از تفسیرهایِ فارسیِ ارزشمند و کهنِ قرآن است که در سدهٔ ششمِ هجری به دستِ قاضی معین الدّین محمّد بن محمود نیشابوری نوشته شده است. بخشی از این کتاب، در سالِ ۱۳۵۹، به تصحیحِ علی رواقی از سویِ انتشاراتِ بنیادِ فرهنگِ ایران به چاپ رسید؛ نزدیک به چهار دهه پس از آن، در سالِ ۱۳۹۸، متنِ کاملِ این تفسیر به تصحیحِ همو در چهار جلد از سویِ مؤسسهٔ پژوهشیِ میراثِ مکتوب چاپ شد. متأسفانه، در این تصحیح، تنها به واژه هایِ کم کاربرد و نادرِ این کتاب پرداخته شده است و از بررسیِ دیگر ویژگی هایِ آن چشم پوشیده شده است. این بی توجّهی به جنبه هایِ گوناگون به کاستی هایی در مقدّمه و به تصحیح هایِ قیاسیِ بی مورد در متنِ مصحَّح انجامیده است. هدفِ این نوشته شناساییِ کاستی هایِ مقدّمهٔ مصحِّح و شناساندنِ بهترِ بصائرِ یمینی بود؛ از این روی، برخی از کاستی هایِ مقدّمه، از جمله جنبهٔ تفسیر، ترجمه، قرائاتِ قرآنی و شیوهٔ تصحیح، به گونه ای مجمَل، یاد کرده شد. همچنین، از میانِ جنبه هایِ زبانیِ ناگفتهٔ این اثر، جنبهٔ آوایی برگزیده شد و کوشیده شد تا ویژگی هایِ درخورِ آن نمایانده شود    

 دست نویس شماره 209 کتابخانه توپقاپی استانبول (کتابت شده در سال 455ق) نسخه ای از تفسیر حدادی و از معدود نُسخ زبان فارسی است که واژه ها در آن با اعراب کتابت شده است. از آن جا که در متون نثر محدودیت های وزنی وجود ندارد، تلفظ واژه ها عموماً دقیق تر و مستندتر از متون نظم است. پیش تر، پژوهشگرانی چون صفری آق قلعه و حیدرپور نجف آبادی (تفسیر سور آبادی، 1396)؛ صادقی (الابنیه، 1389)؛ متینی (هدایه المتعلمین، 1344؛ تفسیری بر عشری...، 1352؛ اختیارات منظوم، 1353)، تلفظ ها و ویژگی های آوایی چنین نسخه هایی را گزارش کرده اند. مقاله حاضر، فهرست قریب به چهل ضبط کمیاب و نادر از نسخه توپقاپی است که با ضبط لغت نامه ها تفاوت دارد و بدین جهت باید مورد توجّه قرار گیرند.

دست نوشت شماره ۱۱۹۳۰ کتابخانهٔ مجلس شورای اسلامی (کتابت شده در سال ۸۹۸ق) نسخه ای مشکول از تفسیر قرآن است و با توجه به قراین گوناگون، از جمله زبان کهن و قدمت نسخه، گمان می رود که متعلق به سدهٔ ششم یا هفتم هجری باشد. دست نویس یادشده از نسخ مهم زبان فارسی است که واژه ها در آن حرکت گذاری شده است و این نه تنها در خوانش دقیق واژه ها نقش به سزایی دارد، بلکه می تواند نشان دهندهٔ تلفظ آن ها در لهجهٔ مؤلف باشد. مقالهٔ حاضر به تعدادی از واژه های نادر و مشکول در این نسخه می پردازد که ضبطی متفاوت از ضبط رایج در لغت نامه ها دارند.

در ضمن کتب خطی محفوظ در کتابخانه مرکزی برلین نسخه ای است منحصربه فرد، بی نام و بدون تاریخ تألیف، نوشته حکیم یحیی بن الحسین الشاشی، از زمره آثار اخلاقی   حکمی، در سی وشش باب. این اثرِ منثور به زبان فارسی و از گونه ماوراءالنهری است، که با توجّه به قراین تاریخی در قرن پنجم نگاشته شده است. نگارندگان، ضمن معرفی این دست نوشت، به بررسی متن شناختی نسخه در سه سطح آوایی، دستوری و واژگانی پرداخته اند. فارسی نویسی از ویژگی های بارز متن است و لغات عربی کم دارد. این متن گنجینه ا ی از کلمات و تعابیر ماوراءالنهری است. دیگر این که علی رغم غلبه فضای وعظ در متن، این دست نوشت به هیچ عنوان اثری املاگونه و از نوع مجلس گویی نیست.