قرمطیان

در اواخر قرن سوم هجری ابوسعید جنّابی با بهره گیری از عقاید اسماعیلیان قرمطی، دولت قرمطیان را در بحرین تأسیس کرد. این دولت به دلیل اختلافات مذهبی که با حکومت های همجوار داشت اغلب با دستگاه خلافت عباسی و اهل سنت در کشمکش بود. حاکمان قرمطی بحرین با بهره گیری از نیروی ایمان پیروانشان در صدد دستیابی به اهداف خود بودند. آنان معتقد بودند با ظهور قائم منتظرشان، اسلام منسوخ خواهد شد و با پایداری در نبرد تلاش می کردند زمینه ظهور او را فراهم سازند. بعلاوه پیروی از روش های جنگی منحصر به فرد و مبتنی بر سبک های ابداعیشان اسباب موفقیت بیشتر آن ها را فراهم می ساخت. مسأله اصلی پژوهش حاضر بررسی شیوه ها و تاکتیک های جنگی قرمطیان با توجه به عقاید منجی گرایانه آن ها می باشد. سؤال اصلی آن است که قرمطیان بحرین برای وصول به موفقیت در میدان نبرد از چه روش هایی استفاده می کردند؟ که در پاسخ باید گفت یافته های این پژوهش حکایت از آن دارد که آشنایی قرامطه با شیوه ها و تاکتیک های نظامی از یک سو و به کارگیری درست و مؤثر آن تاکتیک ها در پیروزی هایشان تأثیر بسزائی داشته است. از سوی دیگر، در بررسی شیوه های جنگی قرمطیان به این نتیجه می رسیم که آنان در مقابله با دشمنان خود به شیوه ها و تاکتیک های رزمی معاصر خود آشنا بودند. آن ها در نبردها شیوه مناسب شرایط اقلیمی وجغرافیایی محل نبرد را در نظر می گرفتند، بنابراین در تصرف مناطق ساحلی از فنون دریایی و در مناطق کوهستانی و بیابانی، از شیوه استتار یا کمین و تعقیب و گریز که مناسب آن مناطق بود، بهره می بردند.  

کناره های خلیج فارس، در هر دو سویش ویژگی های کم مانندی دارد و می تواند رانده شدگان را در خود پناه دهد. بر پایه گزارش های تاریخی، پیروان ادیان و آیین هایی، جسته و گریخته در این ساحل ها می زیستند که در روزگار خود از کشورهای همسایه می گریختند و دولت آن کشورها به دنبالشان بود. این پژوهش با بهره گیری از روش تاریخی، افزون بر اثبات جایگاه راه بردی این کناره ها به بررسی همبستگی ویژگی های آنها با حضور یا ماندگاری پیروان ادیان و آیین های رانده شده می پردازد و در جستار خود، بر حضور قرمطیان بحرین در آن منطقه تأکید خواهد کرد.

فرقه قرامطه در نیمه دوم قرن دوم هجری، و براساس اعتقاد به امامت و مهدویت محمدبن اسماعیل، نواده امام جعفر صادق7، شکل گرفت. قرمطیان در خصوص مهدویت عقاید خاصی را مطرح کردند. آنان در آغاز به مهدویت محمدبن اسماعیل معتقد شدند و او را امام هفتم و پایاندهنده دور ششم و قائمالقیامه دانسته و تفسیرهای باطنی بسیاری را برای قائمالقیامه در نظام دور مطرح نموده و معتقد شدند که محمد زنده است و عبدالله بن میمون، باب اوست و او آخرین فردی است که مقام امامت و نبوت را همزمان داراست. به این ترتیب، غیبت و مهدویت محمدبن اسماعیل مورد توجه بسیاری از اسماعیلیان قرار گرفت و به صورت گستردهای تبلیغ شد و پایههای اعتقادی قرمطیان بر این عقیده استوار گردید. آنان پس از چندی و برای مدت کوتاهی به مهدویت احمدبن محمدبن حنفیه گرویدند و نام او را در کنار سایر انبیاء الوالعزم و نیز در شهادت اذان با عنوان یکی از رسولان پروردگار آوردند. این اعتقادات با تردیدهای بسیاری روبرو شد به ویژه اینکه وعده ظهور او نیز محقق نشد، از این رو پس از گذشت مدت کوتاهی مهدویت محمدبن اسماعیل مورد توجه جدی و پذیرش گسترده قرمطیان قرار گرفت. در آغاز قرن چهارم قرمطیان بحرین به رهبری ابوطاهر جنابی معتقد به مهدویت مهدی اصفهانی شدند. این اعتقاد تنها 80 روز دوام آورد، اما تأثیر مخرب آن بر تضعیف اعتقادی قرمطیان کاملاً آشکار بود. پس از گذشت مدتی قرمطیان بحرین نیز همانند سایر قرامطه به مهدویت محمدبن اسماعیل بازگشتند.

در مقاله حاضر، نگارنده پس از ذکر کلیاتی درباره فتح خوارزم به دست محمود غزنوی و بررسی آن در منابع قدیم، متذکر بیتی از عنصری می گردد که انگیزه ای مذهبی، یعنی از بین بردن قرمطیان ناحیه خوارزم را برای این تهاجم معرفی کرده است. سپس تر وی با ملاحظه منابع قدیم و جدید در تاریخ و جغرافیای این مذهب، احتمال حضور قرمطیان در این ناحیه را برمی رسد و در ادامه، با استناد به کارکردهای خاص قصیده مدحی، سعی در پاسخ به این پرسش دارد که عنصری به چه دلایلی چنین بیتی را سروده است و می بینیم چگونه یک شاعر در دربار محمود می تواند به یک روایت رسمی شکل دهد. در پایان سخن، نکته ای درباره جایگاه بیت مورد بحث در ساختار (بلاغت) قصیده در قالب حدس بیان شده است.