امثال عربی

تمثیل بیان غیرمستقیمی است که اساس آن بر تشبیه بنا می شود؛ بدین ترتیب که فرد برای بیان ذهنیت خویش که معمولاً مفهومی عقلی و نامحسوس است، عینیتی محسوس را برمی گزیند تا ذهنیت خود را به وسیله آن القا کند. در بلاغت قدیم و جدید به تمثیل توجه شده، آن را وسیله ای برای تصویرگری می دانند. از این رو و به استناد کتاب های نقدی و بلاغی جدید و قدیم و با نگاهی به امثال که در اکثر آنها برای نزدیک کردن معنا به ذهن و تأثیر بیشتر در مخاطب از تخیّل و تصویرگری و تمثیل استفاده شده است؛ می توان گفت نه تنها در امثالی که رویکرد تشبیهی دارند؛ بلکه در سایر مثل ها نیز نوعی تمثیل و تصویرگری وجود دارد. به عبارت دیگر می­توان مدّعی شد که تمثیل فقط آن معنای تشبیه یا استعاره تمثیلیه نیست؛ بلکه حتی در امثال کنایی هم می­توان تمثیل یافت. با نگاهی به کتابهای امثال درمی یابیم که مَثَل گاه رویکرد تشبیهی، گاه استعاری و گاه کنایی دارد و حتی گاه حکمتی است، پندآمیز که شیوع در بین مردم باعث شده، آن را در زمره امثال بیاورند. این مقاله حاصل پژوهشی عمده در جهت معادل یابی امثال فارسی و عربی است. از­ جمله دستاوردهای این مقاله تحقیقی این است که مبالغه در تمثیل عربی درمقایسه با فارسی بسیار زیاد است و نیز امثال بسیاری در دو زبان کاربرد مشترک دارند؛ اما در قالبهای متفاوتی؛ از جمله مَثَل، مثالک (اگزمپلوم) ( Exemplum ) ، حکایت انسانی و حکایت حیوانی(فابل) ( Fable ) و اسلوب معادله بیان شده است. به عبارت دیگر اگر مثلی در فارسی با مثل دیگری در عربی معادل شد، لزوماً نبایستی از یک نوع باشد. همچنین علاوه بر انواع محتوای امثال که در کتابها به آن اشاره شده، می توان دو مورد « به تصویر کشیدن صفت » و« مبالغه در یک صفت » را هم به محتوای تمثیل ها افزود

نویسنده دراین­­کتاب500 بیت­ازاشعار عرب راکه متأثر و مأخوذ ازکلام علی(ع) است، برگزیده و برای هر بیت شاهدی از کلام علی (ع) نقل کرده است. از آنجا که این تلاش بسی مغتنم و ارزشمند و گامی بلند در تبیین عمق و اعتلای کلام علی (ع) و میزان تأثیر اندیشه­های آن حضرت(ع) در آثار ادبی است، به­نظر می­رسد اگر نقد و ارزیابی شود، در رسیدن به هدف خود موفق­تر خواهد بود. از محاسن­کتاب، کم­بودن غلط چاپى وشرح برخى مفردات دشوار ذیل شواهد است. کتاب در ایران چاپ شده ولی به زبان عربی است؛ بدیهی است اگر به زبان فارسی می­بود و اشعار شاعران و عبارات منسوب به علی (ع) به فارسی ترجمه می­شد، طیف گسترده­تری ازمخاطب را در ایران دربرمی­گرفت، هرچندکه این کتاب در جهان عرب می­تواند راه خود را به­سوی خواننده باز کند. از نقایص­کتاب، ارجاع کلام امام على (ع) به شرح ابن­ابى­الحدید و غررالحکم به جاى نهج­البلاغة، نقل اشعار شاعران ازمنابع دست دوم به­جاى دیوان­آنها، انتخاب نکردن شواهد بهتر از کلام حضرت على(ع)، تکرار برخى مضامین و ازهمه مهم­تر گسستگى ارتباط معنایى بین برخی اشعار شاعران ­و سخن حضرت على(ع) است که به­عنوان شاهدى براى تأثیرپذیرى از کلام آن حضرت(ع) نقل شده است.

اهتمام به اندرزهای اخلاقی به منظور تنظیم هنجارهای اجتماعی و مبارزه با رفتارهای نادرست و زیانبار از ویژگی های مردم مشرق زمین، به ویژه ایرانیان قبل از اسلام بوده است. پندهای اخلاقی در آموزه های دینی، وصایای شاهان و سخنان حکیمان و بزرگان ایران به شکل مکتوب در دست نوشته ها، ابزار و لوازم زندگی مثل حاشیه لباس، پرده، سفره، ظروف و... نیز به صورت شفاهی در مجالس و حتی معابر عمومی و سینه پیران و بزرگان، از امور رایج به منظور بازداشتن از کجی ها و ترغیب به فضایل اخلاقی بوده است. این اندرزها در قالب یک نوع ادبی، در دوران ساسانیان به اوج رسید و پس از اسلام، در لایه های آثار ادبی اخلاقی، چون خردنامه ها، شاهنامه، قابوس نامه، گلستان و... به شکل شایست و ناشایست، نمود یافت. بابا افضل در مقام شاعری عارف و فیلسوف با رویکرد اخلاقی، یکی از حلقه های این جریان محسوب می شود و طبیعی است که اندیشه های او آمیخته ای از فرهنگ اسلامی ایرانی است. در این مقاله، به دنبال برخی ریشه های ایرانی اندرزهای او هستیم؛ اندرزهایی که در دوران اسلامی پذیرفته و جزیی از فرهنگ عربی شد و امروزه کمتر کسی با خاستگاه ایرانی آن ها آشناست.

نویسندگان پارسی نویس از دیرباز علاقه مند به استفاده از امثال عربی در کتاب ها و رسائل خود بوده اند و از یک سو آن ها را برای تبیین بهتر مقاصد خود به کار می برده و از سوی دیگر، بدین وسیله آشنایی ژرف خود را با ادب تازی به رخ می کشیده اند. یکی از متون مهم زبان فارسی به ویژه در حوزه ادبیات عرفانی که گنجینه ای سرشار از مفاهیم و موضوعات مختلف به شمار می رود، نامه های عین القضات همدانی است که به دلیل نبود فهرستی جامع و متنوع برای آن، چندان که باید و شاید مورد استفاده پژوهشگران و محققان قرار نگرفته است. نویسنده این جستار امثال عربی به کار رفته در این متن را استخراج کرده و با کتب مهم امثال و ادبیات عرب تطبیق و از این رهگذر نشان داده است که قاضی در میان مکتوبات خود 73 مثل عربی را به کار برده است که در میان آن ها افزون بر امثال کهن، امثال مولّدون هم دیده می شود. همچنین حدود یک پنجم این امثال در مثل نامه های کهن عربی و امهات کتب موجود ادب تازی دیده نمی شود. این فهرست و توضیحات، نه تنها شماری مثل را به گنجینه سرشار و غنی امثال عربی می افزاید، بلکه تبحر قاضی را در ادبیات عرب به خوبی نشان می دهد و تا حدی منابع وی را در نگارش نامه ها نیز مشخص می کند.

درّه نادره متکلّف ترین متنی است که درباره رویدادهای زمان افشاریه به رشته تحریر درآمده است. قصد مؤلف در این کتاب فضل فروشی و نوشتن نثر مشکل و متکلّف بوده و تاریخ نویسی غرض ثانوی وی بوده است. او در این کتاب، ضمن ذکر رویدادها، برای هنرنمایی از امثال عربی بسیاری استفاده کرده است. بررسی این امثال در شناخت منابع استرآبادی در نگارش کتاب حائز اهمیت است. مهدی خان استرآبادی در درّه نادره از حدود ششصد مثل عربی بهره برده و سیّد جعفر شهیدی، مصحّح کتاب، در تصحیح و توضیح برخی از این امثال دچار لغزش شده است. مقاله حاضر به نقد تصحیح و تعلیقات امثال عربی درّه نادره مصحَّح شهیدی پرداخته است.

یکی از زمینه های پژوهشی میان دو فرهنگ ایرانی و عربی، مثل های مشترک این دو فرهنگ است. با واکاوی کتاب های امثال کهن و معاصر این دو فرهنگ، به مثل های مشابه فراوانی برمی خوریم که البته سهم مثل های معاصرِ مشابه در این دو فرهنگ، بیش از مثل های کهن آنان است. این مثل های مشترک گاهی هم مضمون و گاهی عین یکدیگر است. بنا بر تحقیق نگارنده، با بررسی امثال معاصر عربی کشورهای متعدد عربی، بیشترین شباهت ، میان مثل های فارسی و عراقی (و در بین شهرهای عراق: بغداد) دیده می شود. مثل های مشابه بسیاری در بین این دو فرهنگ دیده می شود و  مهم اینکه چندین مثل فارسی عیناً (به زبان فارسی و کُردی) در میان آنان رایج است.

با تحقیق در امثال معاصر کشورهای عربی، متوجه شباهت های فراوانی میان آن ها و امثال فارسی می شویم. گاهی میزان همانندیِ مثل های برخی از این کشورها با امثال فارسی، بیشتر از دیگر کشورهاست؛ به گونه ای که می توان رساله ای در این باره نگاشت. یکی از این کشورها، سوریه است که با تحقیق در امثال آن، به مثل های مشترک بسیاری با فارسی برخورد می کنیم. در این مقاله به واکاوی شماری از این امثال همسان پرداخته شده است.