نثر پژوهی ادب فارسی (ادب و زبان سابق)

زمینه : رمان «دریاس و جسدها»، از آثار «بختیار علی» نویسنده پرکار کورد، نوعی رمان فلسفی-اجتماعی است که در ردیف رمان های مدرن قرار می گیرد. هدف اصلی این پژوهش توصیف و تحلیل مولفه های نظریه چندصدایی باختین در گفتمان شخصیت های داستان است و این که در این رمان، گفتمان از چه مولفه های زبانی و محتوایی برخوردار بوده و چه جهان معنایی ای را برای ما آشکار می کند؟ روش: در این پژوهش با این فرض که می توان خوانشی دیگر از رمان «دریاس و جسدها» در عصر حاضر را ارائه کرد، به روش توصیفی _ تحلیلی به بررسی و تحلیل رمان با نظریه ی منطق گفتگویی باختین پرداخته ایم. یافته ها: در این رمان گذار از سبک ریالسم جادویی به نوعی ریالیسم اجتماعی، تنوع صداها، شخصیت ها، جهان بینی ها، گفتمان های طبقات مختلف جامعه در رابطه با یکی از مهم ترین مفاهیم زندگی انسان مدرن کورد، «پدیده انقلاب» به خوبی قابل تشخیص است.«چندصدایی» از اساسی ترین مفاهیم موجود در آرای نقادانه «میخائیل باختین» نویسنده و منتقد روسی است که مبنای تحلیل رمان حاضراست. در رمان به صداهای متکثری بر می خوریم که هر یک موضع خود را دارند. صداها هم سو و منفرد در حرکت هستند و لزوما تنها راوی سخن نمی گوید. رمان «دریاس و جسدها» اثری «پولی فونیک»(Polyphony) است که در آن بختیار علی با استفاده از چند شخصیت روایتگرمتمایز درتحصیلات، سیاست، اجتماع و...رمانی چندبعدی خلق کرده است.

هدف: بحرالخواص اثر طبیب کرمانی از مهم ترین کتاب های طبی نگارش شده در قرن نهم هجری است که هفت دست نوشته از آن در کتابخانه های سراسر جهان موجود است. این اثر که قرابادینی در انواع داروهای گیاهی، معدنی و حیوانی و ترکیبات حاصل از آن هاست؛ از حیث درج بدل داروهای کمیاب و نام محلی ادویه ها در ایران و سایر ممالک و فراهم آوردن آرای حکیمان متعدد در کنار نظریات مؤلف، اهمیت ویژه ای دارد. تصحیح و معرفی این اثر موجب شناخت جایگاه آن در میان آثار مشابه، شناخت بدل داروها و ارائه درمان های دارویی نوین در طب سنتی خواهدشد. روش :در این پژوهش به شیوه توصیفی- تحلیلی به معرفی و بررسی محتوایی بحرالخواص پرداخته شده است. یافته ها:بحرالخواص حاصل تجمیع آرای موجود در اختیارات بدیعی و نظریات، تحقیقات و مشاهدات مؤلف و بیش از 60 حکیم دیگر است که برخی از آنان ناشناس اند. ترجمه ادویه ها به پنج زبان و هفت گویش و ارائه ترکیبات دارویی جدید، بحرالخواص را به اثری قابل توجه تبدیل کرده است. نثر این اثر بینابین است؛ به طوری که دیباچه کتاب نثری مصنوع و متکلف و آراسته به آرایه های لفظی و ادامه متن نثری علمی دارد. همچنین کاربردهای کهن زبانی و نحوی، استفاده از آرایه های معنوی و انعکاس اندیشه های ذهنی مؤلف در متن اندک است.  نتایج:بحرالخواص اثر طبیب کرمانی مشتمل بر یک مقدمه، سه مقاله و یک خاتمه است و در نگارش آن به صورت مستقیم از اختیارات بدیعی و گلستان سعدی تأثیر پذیرفته شده است. درج اسامی ادویه به پنج زبان فارسی، ترکی، عربی، هندی و یونانی و هفت گویش مصری، شامی، خراسانی، کرمانی، شیرازی و کابلی بر اهمیت این اثر افزوده است. در بحرالخواص از آرای حکیمان مشهوری چون ابوعلی سینا، فخرالدین رازی، انصاری، جالینوس، دیسقوریدوس، ابن سراج الدین جوزجانی، ابن ماسویه، جاحظ، ارسطاطالیس، طبری، بقراط و ... استفاده شده است. تلخیص، تفصیل و تغییر دستورات دارویی دیگر حکیمان، نجوم پزشکی و دستورات دارویی جادویی و خرافی، ارائه بدل داروها و نقل چندین درمان برای بیماری واحد از ویژگی های دیگر بحرالخواص است. 

زمینه: ترجمه های کهن قرآن کریم یکی از ذخایر ارزشمند ادب فارسی به شمار می آیند که از رهگذر تحقیق و تفحّص در آن ها باور به دیرینگی و غنای فرهنگ زبان فارسی عینیت می یابد. جزوه قرآنی مترجم ش 2752 که در بخش نسخ خطّی کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می شود، یکی از این ترجمه ها و گنجینه ای گرانبها از واژگان اصیل و کهن فارسی است. روش: در این جستار با روش تحلیلی توصیفی چگونگی روش ترجمه و مهم ترین ویژگی های زبانی، لغوی و ادبی این ترجمه مورد بررسی قرارگرفته است. یافته ها: گرایش مترجم به استفاده از واژگان سره فارسی، استفاده از افعال معلوم فارسی در ترجمه افعال مجهول عربی، کاربرد ضمیر «او» برای غیرعاقل و غیرجاندار، کاربرد حروف اضافه «اندر» و «مر ... را»، ابدال و ادغام در کنار شیوه نشان گذاری نسخه، نزدیک بودن بدنه اصلی متن قرآن به قرائت کسائی و ابن عامر از قرّاء سبعه و اعراب گذاری به شیوه نظام ابوالاسودی یا نقطه های شنگرفی دلالت بر تحریر این نسخه در قرن پنجم هجری دارد.

زمینه: هوشنگ گلشیری به عنوان یکی از پیشگامان داستان مدرنیستی در ایران، نقش مهمی در تحوّل داستان معاصر دارد. کاربرد تکنیک های مدرنیستی در داستان های گلشیری فراتر از کارکردهای فرمی، با مبانی فکری موجود در داستان هایش پیوند عمیقی یافته است. این مسأله، ضرورت انجام پژوهش مستقلی درباب ماهیت و کارکرد تکنیک های مدرنیستی در داستان های گلشیری را نشان می دهد.روش: در این مقاله با تکیه بر مهم ترین مؤلفه های مدرنیستی در آثار گلشیری شامل: ذهنیت گرایی های متکثّر، شخصیت پردازی های مدرنیستی، تردید و عدم قطعیت، فرم منقطع و تکثّر واقعیت ها، رویکردهای مدرنیستی در داستان پردازی گلشیری بررسی و تحلیل می شود.یافته ها: نتایج مقاله نشان می دهد وفور تکنیک پردازی های مدرنیستی در داستان های گلشیری، اهمیت «زبان» را به عنوان یگانه وسیله ادراک و شناخت به چالش می کشد و در کنار زبان، نظامی از «تکنیک»های داستانی و روایی را به عنوان مجموعه ابزارها و فرآیندهایی با کارکرد «بازنمایی» و «ادراک» در روایت داستان مطرح می کند که به لحاظ مفهومی، کارکرد عمده آن ها بازنمایی اضطراب وجودی و بیگانگی انسانِ عصر مدرن و در عین حال، نمایش پیچیدگی های تجربه انسانی است.

زمینه: شاهنامه منثور ابومنصوری، پیش از فردوسی به دستور ابومنصور محمد بن عبدالرزاق و با فراخوانی چهار موبد تدوین شد. از این متن که پایه کار فردوسی در نظم شاهنامه بوده، تنها مقدمه آن، آن هم به سبب راهیابی به برخی دست نویس های شاهنامه، به جا مانده است؛ به گونه ای که از دوازده دست نویس اساس کار تصحیح خالقی مطلق، ده نسخه آن را در خود داشته اند.روش: در این پژوهش برآنیم به روش توصیفی تحلیلی و با رویکرد کتابخانه ای، چگونگی و چرایی راهیابی مقدمه شاهنامه ابومنصوری را به شاهنامه فردوسی نشان دهیم.یافته ها: نتیجه پژوهش نشان می دهد که فردوسی در تدوین و تحریر سوم شاهنامه که در پی ناامیدی از دربار غزنه انجام شده است، در تقابل با محمود غزنوی و برای جبران آشکارا نام نبردن از ابومنصور در تحریر پیشین به واسطه دشمنی غزنویان با او، هجو محمود و مقدمه قدیم شاهنامه ابومنصوری را در آن می گنجاند که سپس تر، این تغییرات در تحریر سوم به دست نویس های شاهنامه راه می یابد.

زمینه: پژوهشگران درباره میزان و چگونگی ارتباط بین دو مکتب ملامتیه و فتوت نظر یکسانی ندارند؛ برخی آن دو را یکی دانسته و برخی دیگر منکر این ارتباط شده اند. مسئله اصلی در اینجا این است که؛ با توجه به متن رسائل ملامتیه و فتوت نامه ها تا قرن پنجم هجری، چه شباهت ها و تفاوت هایی بین اصول فتوت و ملامتیه وجود داشته است. هدف این پژوهش تبیین شباهت ها و تمایزهای دو مکتب ملامتیه و فتوت است تا از این طریق دلایل اختلاف نظرهای موجود بین پژوهشگران در خصوص رابطه فتوت و ملامتیه و تصوف روشن شود.روش: روش تحقیق در این مقاله، تحلیلی- توصیفی و بر مبنای مطالعات کتابخانه ای است.یافته ها: نتایج حاصل از پژوهش، بیانگر برداشت های گونه گون و متفاوت در این خصوص است. ابوعبدالرحمن سلمی نویسنده اولین فتوت نامه که خود از پیروان ملامتیه بوده در «رساله ملامتیه» تعریفی از جوانمردی ارائه می کند، که در آن جوانمرد همان ملامتی کامل است، اما همو در «کتاب الفتوه»، مانند سایر فتوت نامه های این دوره نوعی فتوت صوفیانه را معرفی کرده است که تفاوت های عمده ای با اصول ملامت دارد. در جوانمردی عیاران نیز که «قابوسنامه» معرف آن است، از اصول اساسی ملامتیه نشانی نیست. به نظر می رسد تفاوت دیدگاه پژوهندگان از اینجا سرچشمه گرفته است. در واقع کسانی که رساله ملامتیه سلمی را مبنای کار خود قرار داده اند، جوانمردان و ملامتیه را یکی دانسته اند؛ و گروه دیگر که جوانمردی را در مفهوم عیاری مدنظر داشته اند این دو را در تباین با هم یافته اند و گروه سومی که تصوف، ملامت و جوانمردی را شاخه هایی از یک اصل دانسته اند، فتوت صوفیانه را ملاک قرار داده اند.

زمینه: معرفی ساختار و بررسی آثاری در حوزه مجلس گویی و مجلس نویسی، به عنوان یکی از شیوه های تأثیرگذار آموزش آموزه های دینی و عرفانی در شبه قاره هند در قرن هفتم و هشتم از اهداف اصلی این نوشتار است. شناخت ساختار این آثار از یک سو زمینه پژوهش های تطبیقی بین مجالس مکتوب شبه قاره و ایران را فراهم می کند و از سوی دیگر، این آثار پیوند مجالس صوفیانه و حلقه های عارفانه را با علایق عامه مردم که بخشی از مخاطبان این مجالس هستند؛ آشکار می سازد. روش: با توجه به جایگاه نظام الدین اولیا در عرفان اسلامی، مقاله در شیوه ای توصیفی- تحلیلی به بررسی ساختار بیرونی و درونی تک نگاری های وی پرداخته است. یافته ها: مجالس شیخ غالبا در خانقاه تشکیل می شده و مخاطبان خاصی داشته است. دغدغه شیخ تبلیغ و ترویج اسلام و تبیین آموزه های فرقه چشتیه با نیم نگاهی به مباحث اخلاقی و اجتماعی است.  نتایج: مجالس نظام الدین، در بند تأثیرگذاری بر مخاطب است. از این رو مباحث عرفانی، شریعتی، کلامی، اخلاقی و اجتماعی با لحنی پرشور که ویژگی این مجالس است؛ در پی برانگیختن مخاطب است. بهره گیری از حکایات، نقل اقوال مشایخ، استفاده از آیات و احادیث، نصایح دینی، اخلاقی همه و همه نشان می دهد که نظام الدین در پی ساختن دین و دنیای مخاطبان است.

زمینه: اصطلاح رئالیسم جادویی برای نخستین بار در قرن بیستم و در توصیف سبک نقاشی پست اکسپرسیونیسم به کاررفت. سپس نویسندگان، تحت تأثیر مفاهیم نظری مطرح شده پیرامون این اصطلاح قرار گرفتند و از آن به عنوان تکنیکی در بیان داستان سود جستند. این تکنیک، مبتنی بر تلفیق واقعیت و عناصر فراواقعی و جادویی است، اما شیوه بیان نویسندگان این مکتب به گونه ای است که عناصر شگفت و فراواقعی موجود در داستان های این سبک، به صورت باورپذیر و طبیعی در کنار عناصر واقعی جلوه گر شده است. عطار نیز مانند نویسندگان رئالیسم جادویی از شگردهای حکایت گری خود در جهت باور پذیر کردن وقایع جادویی و شگفت انگیز تذکره الاولیاء استفاده کرده است. روش: در این مقاله با روش توصیفی_ تحلیلی، شگردها و شیوه بیان عطار در باورپذیر کردن حکایات رئالیسم جادویی تذکره الاولیاء مورد بررسی قرار گرفته و وجوه شباهت آن با نویسندگان این سبک بیان گردیده و مشخص شده عطار از شگردهای حکایت گری خود در جهت باورپذیر کردن وقایع فراواقعی و شگفت انگیز تذکره الاولیاء استفاده کرده است.یافته ها: عطار با به کار بردن شگردهایی چون لحن عادی با زبان جادویی، زاویه دید دانای کل، حضور شاهد ( شاهدان) در صحنه وقوع کرامات، توصیف جزئیات، آشنایی زدایی، واقعی شدن کنایات و غلو و اغراق،  امر شگفت را در حکایات تذکره الاولیاء خلق کرده و یا از این طرق درصد شگفتی پدیده های جادویی را افزایش داده است.

زمینه: تاریخ های محلّی افزون بر ارزش های تاریخی و جغرافیایی، از منظر زبانی نیز حائز اهمّیّت هستند، به ویژه آن تاریخ هایی که در گذرگاه های تاریخی و جغرافیایی نوشته شده اند. تاریخنامه هرات تألیف سیفی هروی، از متون کهن تاریخ محلّی خراسان و گزارش وقایع روزگار ملوک آل کرت در قرن های 7 و 8ق است که مؤلّف شاهد عینی برخی از وقایع آن بوده است. مصحّح متونی چون تاریخنامه باید گذشته از شناختی از متون فارسی کهن، با زبان های دیگری نیز که مؤلّف با آنها آشنا بوده است، مأنوس باشد.روش: در مقاله حاضر، با نگاهی انتقادی و با تأکید بر گستره زبانی مؤلّف و با توجّه به عناصر درون متنی و منابع بینامتنی و نسخه ای تازه از این اثر به تصحیح و توضیح برخی از دشواری های زبانی متن پرداخته ایم.یافته ها: از تاریخنامه هرات دو تصحیح موجود است. تصحیح نخست در سال 1322ش توسّط محمّد زبیر صدیقی در کلکته به انجام رسیده است؛ و بار دیگر، در سال 1383 در ایران، به کوشش غلامرضا طباطبایی مجد تصحیح دیگری از این متن فراهم آمده است. هر دو تصحیح خطاها و سهوهای متعدّد و متنوّعی دارند؛ اشکالاتی که برآمده از عدم شناخت وزن، مأنوس نبودن با سبک مؤلّف، نشناختن کلمات ترکی و عربی گاه نادر متن، آشنا نبودن با متون مرتبط با متن مورد تحقیق است.

زمینه: هدف از این مقاله، کشف ارتباط دو متن قدیمی فارسی است: پند پیران و جامع الحکایات.روش: پژوهش حاضر با رویکرد تطبیق و تحلیل محتوای متن دو کتاب پند پیران و جامع الحکایات انجام شده است. نخست جامع الحکایات، به صورتِ کلمه به کلمه، با پند پیران مقایسه شد و اختلافات آنها ثبت شد. سپس این اختلافات دسته بندی شد و درنهایت به تحلیلِ علّت های آنها پرداخته شد.یافته ها: جامع الحکایات نصرالله بن شهرالله ترمذی انتحال یا اغاره ای از پند پیران است.نتایج: در این تحقیق مشخّص شد که ترمذی در سراسر کتاب پند پیران تغییراتِ ایدئولوژیکِ فراوانی اعمال کرده است، امّا از شگفتی های کار ترمذی آن است که به طور گسترده به جعل اسامی دست زده است. او همچنین برخی نام های خاص را، بیرون از تغییرات ایدئولوژیک، تغییر داده و با نام های دیگر جایگزین کرده و بعضی از نام های مشهور را جایگزین نام های کمتر معروفی کرده است. ضمناً در عصر فتحعلی شاه قاجار، شیخ غلامرضا آرانى کاشانى کتاب قَلائِدُ اللَّ آلى را در شرح جامع الحکایات ترمذى تألیف کرده است. در شرح وی بعضی اشاره های جالب تاریخی- اجتماعی دیده می شود و اگر کتابش ارزشی داشته باشد، درواقع همین اشارات تاریخی اوست.