مطالعات تاریخ اسلام

در توقف حضرت رضا(ع) در نیشابور و درخواست نقل حدیث از وی توسط برخی شخصیت های نام بردار و شناخته شده تردیدی نیست. شیخ صدوق (متوفای 381ق)، حاکم نیشابوری (متوفای 405ق)، حافظ اصفهانی (متوفای 430ق) و ابن عساکر دمشقی (متوفای 571ق) در مجموع به هفت نفر به گونه مستند اشاره کرده اند که عبارت اند از: محمدبن رافع، أحمدبن حرب، یحیی بن یحیی، ابن راهویه، محمدبن اسلم، یاسین بن نضر و محمدبن یحیی. البته ذکر ابوزرعه رازی از سوی اربلی (متوفای 693ق) و برخی دیگر و قلمداد شدن ابن خزیمه، ابوعلی ثقفی، آدم بن أبی أیاس، نصربن علی و معلی بن منصور توسط محمد محسن طبسی، مبتنی بر تحقیق و قراین تأییدی نیست. نگارنده این سطور با گردآوری کتابخانه ای جستارها و اطلاعات و ارائه آن به شیوه تاریخی- انتقادی، کوشش کرده است مرزبندی مستندی از اشخاص ارائه دهد. این شش فرد اخیر یا در آن زمان متولد نشده بودند، یا شرایط لازم برای نقل حدیث نداشتند و یا در مناطق دیگر زندگی می کردند.

جامعه عثمانی متشکل از افرادی از ادیان، مذاهب و اقوام مختلف بود که چند سده تحت حاکمیت حکومت عثمانی زندگی کردند. مسئله اصلی پژوهش حاضر بررسی جایگاه اقلیت های دینی (مسیحیان و یهودیان) در ساختار حقوقی، اداری و اجتماعی عثمانی تا سده سیزدهم قمری/ نوزدهم میلادی است. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی صورت گرفته و نتیجه آن نشان داده است که عثمانی ها اختیارات و امتیازات نسبتاً زیادی به هر یک از جوامع مذهبی داده بودند؛ به طوری که هر جامعه دینی- مذهبی در به جای آوردن آیین و سنت های خود آزاد بوده و در امور مربوط به احوال شخصیه، قضاوت و آموزش خودمختار بوده است. هیچ غیرمسلمانی به سبب دین و اعتقادش به صورت سیستماتیک مورد ظلم، فشار و شکنجه واقع نمی شد. این موقعیت اقلیت ها و خودمختاری و آزادی عمل آنها در تضاد با وضع اقلیت های دینی- مذهبی در کشورهای اروپایی آن دوره بود که اتباع یهودی و غیرکاتولیک خود را به سبب مسائل دینی- مذهبی تحت تعقیب، آزار و شکنجه قرار می دادند.

قصرشیرین در اواخر دوره ساسانی با مجموعه ای مهم از بناهای سلطنتی، مذهبی، عام المنفعه و تدافعی شکل گرفت. در کنار کارکرد ارتباطی و تجاری قصرشیرین، شناخت عوامل شکل دهنده به شهر و بررسی ویژگی های آنها در دوره ساسانی و اسلامی اهمیت می یابد. بنابراین مسئله اصلی پژوهش، مطالعه ساختار فضایی شهر قصرشیرین در دوره ساسانی، تداوم حیات آن در دوران اسلامی و بررسی عوامل مؤثر در پویایی شهر از اواخر دوره ساسانی تا دوره قاجار است. نتایج پژوهش نشان می دهد که ساختار کالبدی شهر در دوره اسلامی از الگوی سازمان یافته شهرهای ساسانی تبعیت می کند. عناصر سازنده شهر شامل ارگ سلطنتی، آتشکده، محل رسمی و اداری، خندق؟ و برج و بارو بوده که با تغییراتی در دوران اسلامی تداوم می یابند. در قرون متأخر اسلامی، حیات شهر تحت تأثیر چالش های دولت های صفوی و قاجار با دولت عثمانی قرار گرفت که در آن «عتبات عالیات» و مسیر منتهی به آن، عنصر اصلی مناسبات بین دو کشور محسوب می شد.

جهان اسلام در دویست سال اخیر به نحو گسترده ای به مطالعات زنان پرداخته است. پژوهش حاضر به منظور شناخت این سیر مطالعات و تحولات پیش رویِ آن، به بررسی بیانات و مواضع دو اندیشمند مصری درباره مسئله مشارکت زن مسلمان در نهادهای سیاسی (دولتی) پرداخته است. محمد غزالی مصری، اندیشمند و فقیه اهل سنت و یکی از داعیه داران جریان اخوان المسلمین است که در برخی آثار خود به وضعیت زنان و حضور آنان در عرصه سیاست اشاره کرده است. یوسف قرضاوی، اندیشمند اهل تسنن نیز به مسئله زن و حضور او در عرصه سیاست اهمیت می داد. این پژوهش با رویکرد توصیفی- تحلیلی و روش مقایسه ای کوشیده به این پرسش پاسخ دهد که مشارکت زن مسلمان در نهادهای سیاسی باتوجه به مواضع غزالی و قرضاوی چگونه بوده است؟ تفکرات این دو اندیشمندِ جهان اسلام، علی رغم حداقل تفاوت ها، نشان دهنده شباهت های ادراکی آنان از اسلام است؛ چنان که هر دو مشارکت زن مسلمان در نهادهای سیاسی را باتوجه به آموزه های اسلام تأیید می کردند.

حکومت صُلَیحیان در یمن، تأسیس شده توسط علی بن محمد صلیحی در قرن پنجم قمری، به مدت یک قرن بر این سرزمین حکم راند. در این مقاله به بررسی زمینه ها و عواملی پرداخته شده است که زمینه ساز شکل گیری و گسترش این حکومت شیعی اسماعیلی در یمن شد. پرسش اصلی این پژوهش آن است که چه عواملی در شکل گیری حکومت صلیحی در یمن نقش داشت؟ هدف از این تحقیق، بررسی عواملی است که زمینه ساز قدرت گیری صلیحی و تأسیس حکومت او در یمن در قرن پنجم قمری شد. این پژوهش با استفاده از رویکرد توصیفی- تحلیلی و بررسی منابع کهن تاریخی به صورت کتابخانه ای انجام شده است. اتکای صلیحی به ضعف زیدیه و ناتوانی اهل سنت در یمن، در کنار سیاست های کارآمد او، از جمله تسامح و مردم داری، استفاده از نیروهای وفادار، برقراری روابط حسنه با فاطمیان مصر، احداث دژهای تسخیرناپذیر و اتخاذ تدابیر جنگی هوشمندانه، زمینه ساز تأسیس حکومت صلیحیان و فرمانروایی بیست ساله او بر این سرزمین شد.

کرانه های جنوبی خلیج فارس منطقه ای مهم و راهبردی از نظر سیاسی، نظامی و اقتصادی است. همین امر موجب توجه دولت های استعمارگر غربی به ویژه پرتغالی ها برای تسلط بر مراکز و بنادر تجاری آن شد؛ به طوری که با آغاز قرن دهم قمری، استعمارگران به راحتی بر بسیاری از این مناطق تسلط پیدا کردند. با این همه، مردمان این نواحی - به ویژه شیعیان- در برابر حضور قدرت های خارجی ساکت ننشستند و قیام های متعددی را علیه آنان برپا کردند. این تحقیق در پی آن است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر منابع کتابخانه ای، به بررسی شکل گیری مبارزات ضدّ استعماری شیعیان سواحل جنوبی خلیج فارس از منظر نظریه محرومیت نسبی تد رابرت گر بپردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که عواملی چون تضعیف حیات اقتصادی و تجاری شیعیان، ظلم و رفتارهای خشونت آمیز استعمارگران، آشوب و نبود امنیت اجتماعی و همچنین تضعیف ارزش های دینی، در شکل گیری مبارزات ضدّ استعماری شیعیان نقش اساسی داشته است.