مطالعات مقارنه ای مذاهب اسلامی

قرآن کریم در آیه 187 بقره، مقاربت با همسران و حدوث جنابت را در شب های ماه رمضان بر مکلّفان مباح شمرده است؛ اما در اینکه بقای بر جنابت تا طلوع فجر جایز است یا خیر، در میان مفسران و فقیهان امامیّه و اهل سنّت، دو دیدگاه عمده وجود دارد. عموم مفسران و فقیهان اهل سنّت و برخی مفسران و فقیهان امامیّه با استناد به اطلاق آیه و امر به مباشرت در آن تا طلوع فجر و برخی روایات، بقای بر جنابت را تا طلوع فجر جایز شمرده اند. در مقابل، مشهور مفسران و فقیهان امامیّه با استناد به روایات اهل بیت(ع)، بقای بر جنابت تا طلوع فجر را بر مکلّف حرام و این عمل را باطل کننده روزه دانسته اند. در این پژوهش با روش توصیفی تحلیلی، ضمن بیان دو دیدگاه مفسران و فقیهان شیعه و اهل سنّت درباره آیه یادشده، دیدگاه دوم، نظریه صحیح قلمداد شده است و ضمن نقد دلایل دیدگاه نخست، این دیدگاه با استناد به شواهدی از متن آیه و روایاتی از رسول خدا9 و اهل بیت: تقویت گردیده است و با دلایل یادشده ثابت شده است که باقی ماندن بر جنابت تا طلوع فجر حرام و باطل کننده روزه است. ازاین رو بر مکلّف واجب است قبل از طلوع فجر غسل کند.

امامیّه و خوارج از نخستین گروه ها و جریان های فکری در سده نخست اسلامی بودند که از همان آغاز، تقابلات روشنی در عرصه فکر و اندیشه داشته و هر یک در زمینه فرهنگ در میان هواداران خویش و رقبای فکری نقش آفرین بوده اند. از آنجا که برای نشان دادن تاریخ فکر و سرگذشت اندیشه، نیازمند مقایسه میان افکار و آراء متکلمان می باشیم، در تحقیق پیشرو در پی بازخوانی همگرایی و یا واگرایی فکری و اعتقادی میان امامیّه و آموزه های خوارج پیرامون مسائل اعتقادی و کلامی، با روش تاریخ کلام و از طریق مقایسه مهم ترین مؤلفه های فکری و اصول اعتقادی در زمینه خداشناسی، راهنماشناسی و انسان شناسی، در عصر حضور معصومان(ع) هستیم. در مقاله حاضر از داده های تاریخی و فرقه نگاری و حدیثی در بازه زمانی عصر حضور معصومان، استفاده شده و سعی شده است که به منابع دست اول آن دوره ارجاع داده شود. حاصل جستجو و مقایسه میان اندیشه اصحاب امامیّه و خوارج، در مباحث خداشناسی همگرایی و در دو محور دیگر واگرایی می باشد.

همواره شناخت جایگاه عقل در بین مکاتب مختلف کلامی از بعد معرفت شناسی دارای اهمیت بسیار بوده است؛ برخی مانند متکلمین اساس و مبنای علم خود را بر استدلال عقلی بنا نهاده وبرخی مانند متصوفه عقل را در معرفت ناکارآمد دانسته اند. ابن تیمیه به عنوان بنیانگذار مکتب سلفی، هر دو گروه را رد کرده و گاهی دلیل عقلی را به صورت غیر مستقل و تابع شرع پذیرفته است و در مواردی برای حل تعارض بین عقل و شرع، عقل را مردود دانسته است؛ اما با بررسی تفکرات او چنین به دست می آید که در بسیاری موارد به صورت واضح، حجّیّت دلیل عقلی را کاملاً رد کرده است و حتی پذیرش دلیل عقلی را منجر به تعطیل شناخت خدا دانسته است. در نظرات ابن تیمیه در این زمینه تناقضات بسیاری دیده می شود و با توجه به اینکه خود را عقل گرا می نامد، اما در بسیاری موارد عقل را رد کرده است و از طرفی دیگر در عین مردود دانستن دلیل عقلی، خود برای بیان نظراتش، به استدلال عقل تمسّک جسته است. نتیجه رد عقل در نزد او، توجه به ظاهر کتاب، حس گرایی و نهایتاً تجسیم خداوند بوده است. او اگرچه داعیه حمایت از عقل را داشته، اما در عمل، ساحت دین را از استدلال عقل جدا دانسته است.

حلّ عادلانه دعاوی، پاسخگویی به نیازهای حقوقی روز و انعطاف پذیری، سه اصل راهبردی است که بازنگری در قانون احوال شخصیّه مبتنی بر فقه اسلامی را چاره ناپذیر می سازد. فقه حنفی، که از دیرباز در مهم ترین کشورهای اسلامی مبنای قانون گذاری در بخش احوال شخصیّه قرار داشته، با چالش های زیادی مواجه بوده و قانون گذاران را به چاره اندیشی وادار نموده است. تحقیق حاضر، با روش توصیف و تحلیل، به این سؤال پاسخ می دهد که فقه امامیّه، در تحولات قوانین احوالات شخصیّه چه نقشی داشته است؟ یافته های تحقیق، با بررسی اسناد و مدارک، نشان داد که فقه احناف، در بخش احوال شخصیّه موفّق نبوده است؛ ازاین رو، قانون گذاران کشورهایی چون: مصر، لبنان، سوریه و افغانستان ناگزیر شدند تا چالشی ترین مواد قانونی بخش نکاح و طلاق مبتنی بر فقه مبنا را برابر با فقه امامیّه، اصلاح کنند، و این تجربه موفّق، از ظرفیّت و انعطاف پذیری فقه امامیّه پرده برداشت و این نوید را داد که فقه امامیّه می تواند نسبت به وضع قانون فرامذهبی در کشورهای چندگرایشی و اصلاح قوانین چالش زا، نقش مهمی ایفا کند.

آیات متعددی در قرآن کریم ناظر به فضائل والای اهل بیت(ع) در حیطه های گوناگون می باشد که مورد توجه مفسّران شیعه و بسیاری از مفسّران اهل سنّت قرار گرفته است. رویکرد مفسّران اهل سنّت در برابر این آیات متفاوت است. اشاعره برخلاف معتزله که به نسبت منصفانه تر در تفسیر این آیات عمل کرده اند، دارای تعصب بیشتری در این باره هستند. پژوهش حاضر با روش توصیفی، تحلیلی و انتقادی در صدد آن است که اشارات محمدطاهر معروف به ابن عاشور، از مفسّران بنام و معاصر اشعری مسلک اهل سنّت را در ذیل آیات ناظر به فضائل اهل بیت(ع) مورد بررسی قرار دهد. یافته های این پژوهش بیان گر آن است که وی در تفسیر برخی از آیات مشهور ناظر به فضائل اهل بیت(ع) که ناچار به اشاره به آن هاست، رویکرد متعصبانه ای را اتخاذ کرده است. اشاره بدون هیچ تأیید، اشاره همراه با توجیه، اشاره همراه با تضعیف و تردید، اشاره بدون تلقّی فضیلت از آیه و عدم اختصاص فضیلت مطرح در آیه به اهل بیت(ع)، از جمله نمونه هایی است که این رویکرد وی را به خوبی اثبات می کند.

یکی از موضوعات صفات خبری، بحث رؤیت خدا است که از مباحث مهم علم کلام است و اختلافات زیادی نیز در مورد رؤیت خدا میان مذاهب اسلامی وجود دارد. مثل این که آیا در این دنیا و آخرت، انسان ها می توانند خداوند را با چشم ببینند یا خیر؟ و اگر خداوند قابل رؤیت است، چگونه این امر اتفاق می افتد؟ دیدگاه مذاهب اسلامی در این مورد چیست؟ شیخ صدوق در این مورد چه نظراتی بیان کرده است؟ لذا هدف اصلی در این مقاله، پاسخ به این سؤالات است که با روش توصیفی تحلیلی و جمع آوری کتابخانه ای به این نتایج دست یافته است. برخی از این متکلّمان باتوجّه به ظاهر آیات خبری، قائل هستند که دیدن خداوند امری ممکن است و به دلایل عقلی و نقلی استناد کرده اند. ولی امامیّه قائل هستند که نباید به ظاهر آیات توجّه کرد؛ بلکه باید این آیات را به تأویل برد. ازجمله کسانی که ظاهر آیات خبری را به تأویل برده است، شیخ صدوق می باشد. وی در کتاب های خود باتوجّه به دلایل عقلی و نقلی، دیدگاه های موافقان رؤیت خداوند را رد کرده است. لذا وقتی شیخ صدوق با مسئله تشبیه خداوند با مخلوقات عالم مواجه می شود، به فراخور جنس این شبهه به نقل و عقل استدلالی رجوع کرده و اثبات می کند که هیچ جهتی از جهات باری تعالی نمی تواند به مخلوقاتش شباهت داشته باشد و دیدن او امری غیرممکن و محال است ولی رؤیت الهی با معرفت قلبی و شهودی امکان پذیر است.