درخت حوزه‌های تخصصی

اندیشمندان اسلامی؛ از فقها و متکلمان گرفته تا حکما و عرفا، توجه ویژه به آیات قرآنی داشته و هر کدام به قدر توان خود و با تکیه بر معارف و مبانی علوم تخصصی خود به تفسیر کلام الهی پرداخته و متون تفسیری گرانقدر و مختلفی را نگاشته اند. اختلاف موجود ریشه در تعریف متفاوت آنان از تفسیر صحیح و معیار دارد. ملاصدرا به عنوان بنیانگذار مکتب فلسفی حکمت متعالیة نیز با تکیه بر دو مشرب مشائی و اشراقی تفسیر قرآن کریم نگاشته است. این مقاله بر آن است تا تبیین ملاصدرا از تفسیر صحیح و مفسر معیار را استخراج نماید. وی در قرآن پژوهی خود بر این باور است که مفسر با تکیه بر استدلال و برهان عقلانی از یک طرف و بهره گیری از مجاهدات نفسانی و اشراقات قلبی می تواند به ملکوت و غیب الهی متصل شود و اشارات عرشی و فیوضات ربانی را در آیینه قلب خود مشاهده کند و به مرتبه مکاشفه و رسوخ در علم برسد و معانی آیات الهی را دریافت کند. این دو مقوله در متن تفسیر ملاصدرا با تعبیر «هدایة عقلیة» و «لمعة اشراقیة» بیان شده اند. وی معتقد است که نفس مفسر قرآن با گذر از قوه فکر و مجهز شدن به قوه حدس و سپس با شدت در قوه حدس می تواند به مدارج بالاتری از قوا دست یازد؛ قوه ای که در نوع کمالی آن قوة قدسیة نامیده می شود. ملاصدرا شدت در حدس و قوه قدسیه را علاوه بر نفس شریف انبیاء علیهم السلام برای مفسران غیر نبی -به شرط مواظبت از نفس و رفع موانع و حجابهای نفسانی و اشتعال کبریت نفس به انوار ملکوتی- نیز قائل است. وی تفسیر خود را محصول چنین فرآیندی و فیوضات ربانی بر قلب خودش می داند.

به منظور اثبات اهمّیّت و حجّیّت سنّت، بازخوانى و تحلیل بیش از 35 تفسیر نشان مى دهد که مفسّران با آنکه سبب نزول آیه 7 سوره حشر را درباره فىء بنى نضیر مى دانند، امّا برآنند که مفاد ذیل آیه، عام است. آراى مفسّران شیعه و سنّى، با اندک تفاوت در جزئیّات و تعبیرات، درباره چگونگى عمومیّت آیه، علّت وضع قانون آورده هاى حضرت رسول، حیطه نفوذ این قانون و ضمانت اجرایى آن، مشترک است. هیچ مفسّرى بر تخصیص آیه به تقسیم فىء تصریح نکرده است. اصل راهبردى آورده هاى رسول اکرم (ص)، میزانى است براى مسلمانان تا دین دارى خود را محک بزنند و باورها و قانون هاى زندگى را براساس آن تنظیم کنند. مفسّران، اطاعت بى چون و چرا و بدون تردید از آورده هاى حضرت رسول (ص)را نتیجه ضرورى این قانون مى دانند؛ چرا که پیامبر جز وحى چیزى نمى گوید و جز به خیر و صلاح، امر، و جز از شرّ و فساد، نهى نمى کند.