درخت حوزه‌های تخصصی

در این مقاله از میان‌ تعاریف‌ مختلف‌ کم‌، تعریف‌ دوم‌ و سوم‌ مورد مداقّه‌ بیشتر است, زیرا اثبات‌ می¬شود‌ که‌ عدد از معقولات‌ ثانی‌ فلسفی‌ نیست‌. همچنین‌ از سنخ‌ وجود نیست, بلکه‌ در خارج‌ به‌ وجود معدود خود موجود و از معقولات‌ اولی است. استدلال‌ می‌گردد که‌ عدد از سنخ‌ ماهیت‌ است‌ و آنچه‌ که‌ بالفعل‌ منقسم‌ است‌، معدود است‌ نه‌ عدد. از این رو, عدد یک‌ امر وحدانی‌ است, گرچه‌ قابل‌ انقسام‌ است (مختار نویسنده‌). همچنین‌ به‌ این‌ بحث‌ پرداخته‌ می‌شود که‌ اعداد مختلف‌، انواع‌ عدد و نه‌ افراد آن‌ هستند. دلیل‌ اقامه‌ می¬شود‌ که‌ تفاوت‌ کم‌ منفصل‌ و متصل‌ در انقسام‌ بالفعل‌ و عدم‌ آن‌ نیست‌, بلکه‌ در جزء مشترک‌ داشتن‌ است‌. همچنین‌ به‌ نقد استدلالی پرداخته می¬شود که‌ خطوط‌ مستقیم‌ و قوس¬ها را انواع‌ خط‌ و نه‌ افراد آن‌ می‌داند.

هرچند حرکت جوهری نفس دستاوردهای فراوانی در مباحث عقلی و نقلی دارد و گره های کور بسیاری را باز می کند، چند اشکال اساسی سبب سر باز زدن حکمای پیشین از پذیرش آن شده بود. صدرالمتألین کوشید ضمن تثبیت این آموزه و نشان دادن پیامدهای پذیرش و انکار آن، موانع موجود و از جمله دو اشکال اساسی، یعنی «امتناع حرکت در مجردات» و «تصویر بقا و ثبات نفس در ضمن حرکت» را از سر راه بردارد. وی در پاسخ به دو اشکال مزبور، تلاش کرد تصویری ویژه از تجرد نفس و حرکت در جوهر نفسانی ارائه کند. در این مقاله کوشیده ایم ضمن تحلیل و ارزیابی پاسخ های صدرا به این اشکالات، پاسخ های احتمالی دیگری را که می توان با مبانی خود حکمت متعالیه مطرح کرد نیز عرضه و بررسی کنیم.

مفهوم امتداد در علوم طبیعى و ویژگى امتدادمندى اشیاى مادى نزد حکماى اسلامى مفروض و بدیهى انگاشته شده است. اینکه جسم مادى امرى عریض و طویل و عمیق است، تقریبا پذیرفته همه حکماست؛ هرچند در توصیف و تبیین آن شیوه هاى متفاوتى را به کار گرفته اند. شاید به جرئت بتوان گفت تنها مفهوم عقلى اى که مشترک بین همه حکماى متقدم و متأخر است، همین ویژگى امتدادمندى اشیاى طبیعى است. به علت بدیهى انگاشتن امتدادمندى و نیز تواتر و تکرار در پذیرش این مفهوم، به تبیین دقیق موضوع امتدادمندى چندان عنایت نشده و به ویژه این کمیت با نگاه جدیدتر و متأثر از یافته هاى ذیربط دانش جدید کمتر مورد فحص واقع شده است؛ به گونه اى که از زمان ابن سینا تاکنون، همان گونه که در این مقاله نشان داده مى شود، تبیین جدیدتر و متفاوتى از مفهوم بعد و امتدادمندى ارائه نشده است. در این مقاله، با بهره گیرى مستقیم از مباحث ابن سینا درباره جسم ممتد، کوشیده ایم که تقریرى نسبتا جدید از مفهوم امتداد عرضه کنیم. به علاوه بر آنیم تا موضوع امتداد را تنها متعلق به حوزه علوم عقلىِ محض نبینیم و آن را بخشى از موضوع دانش جدید نیز به شمار آوریم. از این رو به نسبتِ امتداد و مفاهیم همانند آن در ریاضى نیز توجه کرده ایم.