امین حسین پوری

نوشتار پیش رو موضوع پر گفتگوی تأویل و باطن قرآن را از منظر روایات اهل بیتبه بررسی نهاده است. محور اساسی سخن درباره این نکته است که با کاوش در احادیث چه ویژگیهای کلی و عمومی را میتوان برای باطن قرآن برداشت کرد. روشن است که شناخت این ویژگیها به فهم روایات تأویلی رسیده از اهل بیت- که شمار آنها نیز بسیار فراوان است - بسیار مدد میرساند و گاه نگاهها را درباره میزان اعتبار این روایات دگرگون میسازد. در این نوشتار نگارنده به چهار ویژگی کلی باطن قرآن از منظر روایات اشاره میکند: 1. صبغه ولایی باطن قرآن، 2. امکان وجود باطن جداگانه برای هر فقره قرآنی مستقل، 3. امکان ارتباط ظاهر یک آیه با باطن آیهای دیگر و 4. امکان ارتباط باطن یک آیه با باطن آیه دیگر. نگارنده در هر بخش کوشیده تا با یادکرد نمونه هایی از چهار ویژگی یاد شده به تبیین این خصوصیّات بپردازد.

یکی از استادانی که شیخ صدوق از وی روایات فراوانی را گزارش نموده است دانشوری است به نام «جعفر‌بن‌محمّد‌بن‌مسرور» که از وی هیچ شرح حالی در دست نیست. برخی دانشمندان ادعا کرده‌اند که وی همان «جعفر‌بن‌محمّد ‌بن‌قولویه» محدّث معروف شیعه است. این نوشتار به نقد این دیدگاه می‌پردازد. نگارنده چند دلیل برای ردّ این ادعا فرادید می‌نهد که از آن جمله است: درگذشت «ابن‌مسرور» پیش از «ابن‌قولویه»، تفاوت آشکار میان مشایخ «ابن‌مسرور» و «ابن‌قولویه»، اختلاف طبقۀ شاگردان ابن‌قولویه با شاگردان ابن‌مسرور و قرائن پیرامونی آن، ناهمگونی روشن میان اسناد ابن‌مسرور و ابن‌قولویه و سرانجام تفاوت‌های گسترده میان اسناد شیخ صدوق و ابن‌قولویه.

با توجه به مرسل بودن احادیث کتاب تحف العقول و شهرت یافتن ارتباط مؤلف آن حسن بن شعبه حرانی با فرقه نُصیریّه، نگارنده هشت حدیث از احادیث امام حسن مجتبی (ع) را که در این کتاب آمده، بررسی و مستندیابی کرده است. با رجوع به صدها منبع دیگر نویسنده به این نتیجه رسیده که از این شمار، چهار حدیث از امام مجتبی (ع) است، سه حدیث از معصومان دیگر که سهواً به امام مجتبی نسبت داده شده و یک حدیث از شخصیتهای مشهور صدر اسلام است.

نوشتار پیش رو بر اساس نقدهایی نگاشته شده است که امین حسین پوری و وحید عابد بر مقاله «اعتبارسنجی "النساء نواقص العقول" در نهج البلاغه» ارائه داده اند؛ این مباحث در هفدهمین نشست از سلسله نشست های شناسه شیعه (16 اسفند 1402 ش) به میزبانی پژوهشکده معارف اهل بیت (ع) قم ارائه شد.  

این نوشتار به بررسی سفر های علمی «ابن قولویه قمّی» محدّث بلند آوازه شیعه به برخی مناطق جهان اسلام آن روزگار و رهاوردهای این سفرها می پردازد. پرسش اساسی این است که بر پایه داده های تاریخی و رجالی موجود، ابن قولویه به چه شهرهایی سفر کرده و در هر شهر از چه مشایخی حدیث شنیده است و تأثیر این شنیده ها را در نگارش کامل الزیارات چگونه می توان تحلیل کرد؟ با بررسی های انجام گرفته روشن گشت ابن قولویه به سه منطقه « ری»، «عسکر مُکرَم» و «مصر» سفر کرده است. او در ری میراث حدیثی «الحسین بن علی الزعفرانی» را شنیده است و در عسکر مکرم اجازه روایت میراث حدیثی علی بن مهزیار الأهوازی را از «أبوعبدالرحمن محمدبن احمدبن الحسین العسکری» دریافت نموده است. ابن قولویه به مصر هم سفری داشته که در آن از «محمد بن أحمد بن إبراهیم بن سلیمان أبو الفضل الجعفی الکوفی معروف به «الصابونی» ،«أبو عیسى عبید الله بن الفضل الطائی النبهانی»، «أبو علی أحمد بن علی بن مهدی الرقّی الأنصاری» و «أبوالحسین احمدبن عبدالله بن علی بن اسحاق الناقد» حدیث شنیده است . ابن قولویه از مسموعات خود در این سفرها به عنوان منبعی برای تألیف کامل الزیارات بهره برده است.