جواد بشری

درباره شخصیت پیچیده و پرابهام سعدی، برخی باورها و افسانه ها شکل گرفته است که بر اساس مدارک و منابع تاریخی، هسته شکل گیری برخی از آن ها را می توان در لایه ای شناخته شده و خاص از تاریخ، ردیابی و آن را به زمانی مشخص محدود کرد. یکی از این باورها که دست کم از نیمه سده هشتم هجری یا اواخر این قرن رواج داشته، ماجرای دیدار سعدی با خضر است. در اسناد سده نهم، به کسب زلال معنوی از خضر برای سعدی نیز اشاره شده است. در این نوشتار، دو سند بسیار کهن در این باره عرضه می شود که نشان می دهد این باور به زمانی کهن تر، احتمالاً اواخر عهد حیات سعدی و یا در حالتی بدبینانه، اوایل سده هشتم هجری تعلق دارد. یکی از این اسناد، شعری از یکی از معاصران همام تبریزی است که در آن به اینکه سعدی «قطره ای از کام خضر» را مزیده، تصریح شده و این، کهن ترین مأخذ برای باور اخیر است.

این نوشتار، با مطلبی شخصی در بیان تجرب های دربارۀ رویکردهای فهرستنگاری کتب خطی اسامی آغاز میشود. نویسنده، نقد پیش رو را به چند بخش تقسیم کرده که هر یک با عنوانی مجزا، و مقدم های کوتاه، حاوی نمون ههایی از انواع مشکلات و خطاهایی است که به جلد 45 از فهرست نسخ ههای خطی کتابخانه مجلس راه یافته است. فهرست مذکور با نگارش سیدصادق حسینی اشکوری و یوسف بیگ باباپور، برای دستنویس های شمارۀ 16101 تا 16500 تهیه شده است.

نویسنده در نوشتار حاضر، موارد ذیل را به رشته تحریر درآورده است: - معرفی دو نسخه قدیمی درمدح حضرت فاطمه )س( از دو شاعر ناشناس با تخل صهای بیدلی و ایوب حاج ب موجود درکتابخانه آیت الله مرعشی نجفی و ارائه متن دو شعر از این مجموعه؛ - توصی ف کتابخانه مهذب الدین اعلمی مندرج در کتاب ابوالمفاخر بن ابوالعلا اصفهانی؛ - معرفی نسخه ای از تذکره ای مهم در موسسه کامای هند مندرج در فهرست تهیه شده توسط دکتر مهدی غروی؛ - معرفی کهن ترین نسخه تاریخ دار روح الارواح سمعانی در خوانسار؛ - ارائه اطلاعات درباره درخصوص تاریخ بیهقی در متون قرن ششم و هفتم هجری؛ - معرفی منبعی دیگر از اشعار قطره چهارمحالی اصفهانی؛ - معرفی جلد دوم سفین های ارزشمند از شاعران متقدم به شماره 342 در کتابخانه مجلس سنا.

نوشتار حاضر، هفدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافته های تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخه شناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است: بیت سعدی در عبهرالعاشقین روزبهان (؟) مأخذی دیگر برای قصیده سوگندنامه فرید عطار )مداح خوارزمشاه( و گمانه زنی درباره ابیات مفقود سرآغاز آن کتابت آثار عطار و سعدی به دست با کان/ پا کان اسفراینی دیوان شعری از سده نهم، و نه پنجم هجری، در بغداد اطلاعی احتمالی از یکی از افراد خاندان عبدالسامی فارس در سده هشتم هجری در معرّفی دیوان شعر «بی نشان » )یادداشتی به قلم دکتر روح انگیز کراچی( علامه قزوینی و مصطفی جواد دو استدراک پابرگی )پیرامون نامه دکتر غنی به علامه قزوینی و شعر «ا گر دل از غم دنیا جدا توانی کرد )»

نوشتار حاضر، هجدهمین شماره از سلسله انتشاراتی است که بر یافته های تاریخ ادبیاتی، متن شناسی و نسخه شناسی تمرکز دارد. برخی از منابع معرفی شده و مطالب مطروحه در این شماره به شرح ذیل است:  دو مصحف سده پنجمی به خط کوفی شرقی در پاکستان / ارتباط شعری از سید حسن غزنوی با سفینه یا جریده ای از سده ششم هجری / «بدر قرن»(!) اصفهانی یا «درمزن» اصفهانی / چند اطلاع تازه از زین الدین علی کلاه شیرازی / تفسیر دوجلدی فارسی کتابخانه مسجد گوهرشاد، مورّخ 897ق / «جاست»، همچنان «جاست» تا قرن دهم هجری / علامه قزوینی حلال خور

فخرالدین ابوبکر بن ابی نصر حوایجی، باربک و وزیر اعظم اتابک ابوبکر بن سعد بن زنگی، از شخصیت های مهمّ سیاسی، نظامی و فرهنگی در قلمرو وسیع فارس در نیمه نخست سده هفتم هجری است که بخشی از حیات سعدی با دوران اقتدار او همزمان شده است. سعدی او را در دیباجه گلستان ستوده و نامش را ماندگار کرده و در دو موضع کمتربررسی شده از کلیات خویش باز خطاب به او اشعاری دارد. این دو موضع البتّه همیشه محلّ شک و تأمّل بوده و اینک بر اساس اسناد موثّق و کهن می توان با قطعیّت درباره آن ها سخن گفت. آنچه پیش از این علّامه قزوینی را درباره یکی از این اشعار به تردید افکنده، در واقع مرثیه کوتاهی است که در آن یک تناقض تاریخی درباره حیات وزیر و حاکم سلغری یافت می شود و پیش از این مشخّص نبود که این مرثیه برای درگذشت فخرالدین است یا فرد دیگری جز او؛ و اینک می توان به این یقین رسید که سعدی آن مرثیه را به مناسبت درگذشت فرزند این وزیر، و نه خود او، سروده است. در بخش دیگری از مقاله حاضر اطّلاعات مهمّ تاریخی درباره این وزیر گردآوری و عرضه شده که قسمتی از این اطّلاعات از دل منابع تاریخی استخراج گردیده و برخی نیز از دواوین شعرا برداشت شده است.

سروده های شیخ بهایی از روزگار حیاتش مورد توجّه بوده و برخی از آن ها در تذکره ها و منابع دیگر ثبت شده است. امّا یکی از مصادر اصلیِ سروده های قطعی شیخ، آثار مسلّم خود او، و از همه مهم تر کشکول است. بازسازی دیوان اشعار شیخ نیز که در دهه های اخیر چند مرتبه تجربه شده، به شیوه های غیرانتقادی بوده و قابل اعتنای چندانی نیست. اگر در تشخیص سروده های قطعی شیخ بهایی، کشکول را ملاک قرار دهیم، وضعیت برخی از این سروده ها به بهترین شکل روشن، و به احتمال قوی از دایره اشعار شیخ خارج خواهد شد. امّا مهم آن است که مراجعه به کشکول به شیوه انتقادی و با بررسی نسخه های متعدّد این کتاب باشد، زیرا هنوز تصحیحی علمی از این منبع ارزشمند صورت نگرفته و، از این رو، در شناسایی سروده های شیخ حتی در کشکول نیز، بایستی به دست نویس های کهنی از آن مراجعه کرد. در پژوهش حاضر، برخی اشعار مشهورِ منسوب به شیخ بهایی، با این روش انتقادی بررسی، و انتساب آن ها به او تعیین شده است.

نویسنده در نوشتار حاضر، موارد ذیل را به رشته تحریر درآورده است: - معرفی نسخه دیگری از اربعین البلدانیه ابن عسا کر و بیان ارزش محتوایی و نسخه های دیگر آن؛ - ارائه تصویر مأخذ خطی بیتی از رودکی؛ - معرفی نسخه ای از کلیات سعدی کتابت شده در روزبهانیه شیراز موجود در موزه هنرهای والترز امریکا؛ - نکات تکمیلی اضافه شده توسط نویسنده و استدرا کات اساتید و خوانندگان مجله از پابرگ های منتشر شده در شماره های 901 تا 031 مجله آینه پژوه ش )فاصله فروردین 7831 تا آبان 0931 ( و پاسخ نویسنده بخش پابرگ به برخی از آن ها.

مصحف شماره 17394 کتابخانه مرعشی، کتابت شده به دست اسماعیل بن مبارک در سال 665ق، متضمّن یک دوره ترجمه- تفسیر قرآن به زبان فارسی است که به بخشی از قلمرو زبانی پهناور ماوراءالنهر تعلّق دارد. با مقایسه برگردان حاضر با بخش ترجمه قرآن از تفاسیر موجود فارسی پیش از سده هفتم هجری و نیز سایر ترجمه های موجود از قرآن کریم که تاکنون به صورت کامل یا موردی منتشر یا معرّفی شده، مشخّص می گردد که این برگردان یا متنی که اسماعیل بن مبارک از روی آن رونویسی کرده، وامدار هیچ یک از منابع پیشین نیست. کاتب یک جا در انتهای دستنویس از یکی از مآخذ خود نیز که کتاب «المُوضِح» اثر حدّادی (دانشور و مفسّر بزرگ قرن چهارم و پنجم هجری) است یاد می کند که نشان می دهد این متن مفقود در موضوع علوم قرآنی را در اختیار داشته است. بررسی ارزش های زبانی و تفسیری چنین اثری جایگاه آن را در میان ترجمه های موجود قرآن به زبان فارسی بیش از پیش روشن خواهد کرد. بخشی از این نوشتار پیرامون اصل دستنویس و سرگذشت آن از ماوراءالنهر تا ایران است. در بخش دیگر مشخّصات ظاهری و ارزش های هنری دستنویس بیان گردیده است. یک جا نیز به ماهیت و ساختار این ترجمه و اینکه در بسیاری بخش ها یک «ترجمه- تفسیر» یا «ترجمه تفسیری» است پرداخته شده است. در نهایت نیز شماری از ویژگی های زبانی اثر در چند بخش توصیف گردیده تا جایگاه آن را در مطالعات زبان فارسی نشان دهد.

قوامی رازی، شاعر شیعی روزگار سلاجقه، تنها شیعی سرای سده ششم است که نسخه ای از دیوانش خوشبختانه برجای مانده است. این نسخه در موزه بریتانیا نگهداری می شود و همان است که اساس تصحیح دیوان شاعر به کوشش سید جلال الدین محدّث ارموی در سال 1334 قرار گرفت. نسخه مزبور از ابتدا و نیز اواسط، افتادگی هایی دارد که نشان می دهد بخشی از اشعار قوامی از آن ساقط است. رفته رفته با بررسی محتویات سفینه های شعری، اشعاری از قوامی یافت شد که اثبات کرد نباید از بازیابی برخی سروده های گمشده او ناامید بود. در بررسی پیش رو، وضعیت نسخه بریتانیا، انتساب سروده های بازیابی شده به قوامی رازی، دسته بندی قصاید قوامی و نیز عرضه متن یک قصیده نونیه بازیابی شده از او، مدّ نظر بوده است. قصیده ای که در این نوشتار عرضه خواهد شد، به سبب اشتمال بر انتقادات تند از مظاهر اجتماعی و سیاسی عصر سلاجقه، در میان سروده های برجای مانده از شاعر برجستگی دارد و به نظر می رسد در همان حوالی عصر زیست او، سانسور و از دیوانش حذف شده است.

ابن خفیف شیرازی، هم در روزگار خود و هم در میان سلاسل و طریقت های پس از خود، از مشایخ تأثیرگذار تصوّف به شمار می رود. اقوال متعدّد او در آثار صوفیانه رسمی و استناد به سیره وی که به تدوین اولیانامه ای برای او انجامید، میزان نفوذ شخصیت و آراء او را در انجمن های اعتدالی تصوّف نشان می دهد. بررسی رساله ها و کتابچه های منسوب به وی از دیرباز مورد توجّه بوده و اغلب آن ها تصحیح و منتشر شده است. در کتابخانه مرعشی (قم) دست نویس رساله ای به عربی وجود دارد که تاکنون شناسایی نشده است. در بازخوانی متن این رساله و پس از مقایسه با سایر آثار برجای مانده از ابن خفیف، روشن شد که با دست نویس اصیل و معتبری از «کتاب الإقتصاد» روبرو هستیم. سلسله اسناد موجود در آغاز این دست نویس نشان دهنده جایگاه والای این اثر در میان مشایخ پس از ابن خفیف است. در پایان، برخی اختلاف ها بین روایت نسخه مرعشی و دو نسخه مورد استفاده فلورین زوبیرویْ، مصحّح کتاب الإقتصاد ، بیان خواهد شد.

حاکمان مشهد، از عهد شاهرخ تیموری به بعد، سازوکار منظّمی برای اداره مجموعه آستان رضوی ایجاد کردند که این را، جز از وقف نامه مفصّل مسجد گوهرشاد، از اسناد دیگری که هر از چندی یافت می شود، می توان برداشت کرد. در یک مجموعه خطی ارزنده و بررسی نشده، که پیش تر متعلّق به کتابخانه استاد همایی بوده، رونوشتی از یک منشور اذن دریافت نذورات و هدایا برای آستان قدس، به قلم سیمی نیشابوری، منشی و خوشنویس برجسته سده نهم، وجود دارد که در این مقاله بررسی و بازخوانی می شود. در این سند یکی از حاکمان تیموری، به فردی موسوم به «سیّد احمد بن سیّد هندو بن سیّد حسام الدین الحسینی المشهدی» اجازه می دهد که با سفر به مناطق مختلف، هدایا و نذورات افرادی که را نمی توانند شخصاً در حرم رضوی حاضر شوند دریافت و به آستان امام منتقل نماید. این سند، از منابع کهن متعلّق به یکی از ادوار مهمّ توسعه شهر مشهد و حرم رضوی، یعنی نیمه نخست سده نهم هجری است که در آن به شهر مشهد و آستان قدس به طور خاص توجّه نشان داده شده است.

یکی از منابع مطالعه در تاریخ ادبیات فارسی سفینه ها و جُنگ های شعری، ادبی و تاریخی از هر دوره ای  است که گاه از آن ها آگاهی های دست اوّل و منحصربه فردی حاصل می شود. در جُنگ ادبی و تاریخی کهن و کم نظیری از اواخر عهد ایلخانی، محفوظ در کتابخانه مرعشی در قم که در این پژوهش «جُنگ ایلخانی مرعشی» نامیده می شود، سروده های شاعری متخلّص به «غیاثی» وجود دارد که در تبریز و در دستگاه غیاث الدین محمّد وزیر، فرزند خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، فعّالیّت داشته و تاکنون در مطالعات تاریخ ادبی و شعرشناسی از او و سروده هایش یادی نشده است. این سراینده که ظاهراً تخلّص خود را از لقب همین ممدوح انتخاب کرده، بلافاصله پس از قتل او برایش مرثیه سروده است. کاتب یا یکی از کاتبان «جُنگ ایلخانی مرعشی» نیز که گویا خود در تبریز و نزدیک به این وقایع بوده، آن سروده ها را در جُنگ خصوصی خود که در این گفتار به آن استناد شده ثبت کرده است. در این پژوهش، علاوه بر بازجُست ردّ این سراینده اوایل قرن هشتم هجری در سایر منابع، سروده های او در این منبع بازخوانی و تصحیح شده است.