سید هادی زرقانی

در سال 2008، «سازمان کشورهای صادرکننده گاز» که به اوپک گازی معروف شد با عضویت 11 کشور و با تعیین شهر دوحه به عنوان مقر خود رسماً آغاز به کار کرد. اگر چه این سازمان دارای ماهیتی اقتصادی و تجاری است، اما بسیاری از صاحب نظران شکل گیری اوپک گازی را مقدمه ای برای تحول در ساختار ژئواستراتژیک و ژئوپلیتیک جهان می دانند. از همین روست که اروپا و آمریکا که از بزرگ ترین مصرف کنندگان گاز طبیعی محسوب می شوند، شکل گیری این سازمان را از منظر خود تهدیدی بر امنیت انرژی و دست یابی آسان به گاز طبیعی می دانند و به شدت با آن مخالف هستند. در این میان، نکته حائز اهمیت این است که اکثریت اعضای این سازمان را کشورهای اسلامی تشکیل می دهند، به طوری که کشورهای ایران، قطر، اندونزی، برونئی، الجزایر، لیبی، مصر، نیجریه و قزاقستان (ناظر) 9 عضو از 13 عضو (11 عضو اصلی و 2 عضو ناظر) را به خود اختصاص داده اند. ضمن این که با پیوستن کشورهای ترکمنستان، مالزی، ازبکستان، موریتانی، مالی سهم کشورهای اسلامی در این سازمان بیش تر و پررنگ تر خواهد شد. اهمیت روزافزون گاز به عنوان یک منبع انرژی پاک، وابستگی اقتصادی غرب و به خصوص اروپا به گاز صادراتی این سازمان، تأثیرپذیری صنایع نظامی و دفاعی غرب از تحولات بازار گاز، تغییر نقشه ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی جهان و کم رنگ شدن نقش آمریکا و غرب در اقتصاد جهانی، افزایش قدرت مانور و چانه زنی اعضای سازمان به خصوص روسیه و ایران در برابر غرب و آمریکا، ایجاد زمینه برای هم گرایی بیش تر کشورهای عضو سازمان و ... از جمله فرصت های مناسبی است که به اعتقاد کارشناسان باعث افزایش وزن ژئوپلیتیک کشورهای عضو به خصوص کشورهای اسلامی در برابر غرب و آمریکا خواهد شد. در این مقاله تلاش شده تا ضمن بررسی پتانسیل کشورهای اسلامی در اوپک گازی، زمینه های موجود برای بهره گیری از این سازمان در ارتقاء جایگاه جهان اسلام در نظام ژئوپلیتیک جهانی مورد تجزیه و تحلیل قرار گیرد.

مهاجرت واژه ای است که برای انواع حرکات جمعیتی بین قلمروها که منجر به تغییر دائم با نیمه دائم مکان سکونت شود، به کار می رود. از دید صاحب نظران، مهاجرت مهم ترین نوع تحرک جمعیت محسوب می شود که از تنوع بسیار چشم گیری برخوردار است. یکی از مباحث مهم در بحث مهاجرت، ارتباط آن با امنیت از ابعاد مختلف سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، زیست محیطی و غیره است. به عبارت دقیق تر، مهاجرت های بین المللی، به خصوص مهاجرت های غیرقانونی دارای بازتاب ها و پیامدهای مختلف سیاسی- امنیتی اند. این مقاله تلاش دارد با رویکردی توصیفی- تحلیلی به بررسی و تجزیه و تحلیل پیامدهای امنیتی مهاجرت های غیرقانونی بین المللی بپردازد.

جهان اسلام به اصطلاح به سرزمین هایی گفته می شود که بیشینه ی مردمان آن پیرو دین اسلام باشند. جهان اسلام در حال حاضر سرزمینی با ترکیبی متنوّع از نظر ویژگی های انسانی و بسترها و شرائط طبیعی را شامل می شود. اگرچه به لحاظ اشتراک دینی و منابع انسانی و طبیعی، جهان اسلام دارای قابلیّت های فراوانی برای تبدیل شدن به یک قدرت منطقه ای در عرصه نظام ژئوپلیتیک جهانی است؛ اما به دلیل وجود برخی عوامل و زمینه های بروز اختلاف و واگرایی از جمله گسیختگی فضای جغرافیایی، تفاوت های مذهبی، قومی، اندیشه و نظام سیاسی، عدم استقلال و وابستگی های سیاسی و اقتصادی، تعارضات سرزمینی، رقابت داخلی قدرت های برتر جهان اسلام، وجود پیمان های سیاسی امنیّتی با قدرت های بزرگ و بازیگران فرامنطقه ای و ... متأسفانه تاکنون از این پتانسیل عظیم استفاده شایسته ای نشده است. گفتنی است در کنار عوامل واگرایی، عوامل و زمینه هایی چون اشتراکات دینی و تمدنی، تجانس و همگونی ساختاری و کار کردی، منافع و نیاز های مشترک، احساس تهدید مشترک و ... وجود دارند که می تواند در جهت وحدت و همگرایی جهان اسلام نقش مؤثّری ایفا کند. این مقاله تلاش دارد تا با رویکردی توصیفی تحلیلی مهم ترین چالش های ژئوپلیتیکی همگرایی در جهان اسلام را مورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار دهد.

از آنجایی که منطقه گرایی به معنای بذل توجه ویژه به یک منطقه جغرافیایی مشخص است، کشورها برای عضویت و شکل دهی به سازمان های منطقه ای و تحقق منافع و ایده آل هایشان به مناطقی توجه می کنند که بیشترین وابستگی اقتصادی، سیاسی- امنیتی و فرهنگی را به آن داشته باشند. در واقع، دولت ها سازمان های منطقه ای را براساس اولویت های منطقه ای و دیدگاه های ژئوپلیتیک خود بر می گزینند. در این پژوهش با استفاده از ساختار فضائی نظریه سیستم ژئوپلیتیک جهانی، به بررسی جایگاه کشورهای سازمان همکاری شانگهای و نیز ایران در قلمرو ژئواستراتژیک و مناطق ژئوپلیتیک پرداخته شده و زمینه های جغرافیایی و اولویت های منطقه ای اعضای آن مشخص گردیده است. در نهایت دیدگاه های ژئوپلیتیک چین و روسیه به عنوان دو قدرت اصلی این سازمان و ایران به عنوان عضو ناظر مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج حاصل از این پژوهش که با روش توصیفی-تحلیلی انجام شده است نشان می دهد که بر خلاف روسیه و چین که شکل دهی و عضویت در این سازمان بر اساس اولویت های منطقه ای و دیدگاه های ژئوپلیتیک آن ها صورت پذیرفته است، عضویت ایران در این سازمان انطباق چندانی با اولویت منطقه ای و هویت ژئوپلیتیک آن ندارد.

مطالعه مناطق مرزی از جمله موضوعاتی است که در سالهای اخیر در تحقیقات توسعه ای اعم از تحقیقات سیاسی،اقتصادی،اجتماعی و اکولوژیک توجه بسیاری به آن صورت گرفته است. یکی از ویژگیهای اصلی مناطق مرزی، دوری از مرکز کشور و به تبع آن دوری از کانون های قدرت سیاسی، اقتصادی و تصمیم گیری است. این مساله جغرافیایی که بیشتراز طبیعت مناطق مرزی ناشی می شود، پیامدهای نامطلوبی را برای مناطق مرزی به همراه دارد، که مهمترین آن محرومیت شدید و قرار نگرفتن این مناطق در مسیر امواج توسعه است.دولت ها برای حل این مشکل راهکارهای مختلفی را مد نظر قرار می دهند. ایجاد بازارچه های مشترک مرزی از شناخته شده ترین روشهای توسعه مناطق مرزی به شمار می رود و امروزه بیشترکشورها جهان تلاش می کنند برای توسعه مناطق مرزی، برقراری عدالت اقتصادی و اجتماعی و گسترش همکاری های متقابل منطقه ای، اقدام به تاسیس چنین بازارچه های نمایند. ضمن اینکه ایجاد اشتغال، کاهش قاچاق کالا،افزایش درآمد مردم منطقه و تحول فضای کالبدی نیز از جمله مزایای دیگر فعالیت این بازارچه ها محسوب می شود. در این تحقیق به تحلیل بازتابهای سیاسی- فضایی بازارچه مرزی باشماق مریوان در استان کردستان پرداخته شده است. گردآوری اطلاعات به شیوه کتابخانه ای و میدانی انجام شده و اطلاعات با استفاده از نرم افزار Spss و با روش توصیفی و تحلیلی مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. سوال اصلی این پژوهش آن است که آیا فعالیت بازارچه مرزی باشماق بازتابهای سیاسی،اقتصادی و کالبدی مثبتی برای منطقه به همراه داشته است. ازاینرو تلاش شده تا اثرات اقتصادی - سیاسی بازارچه مرزی باشماق مریوان در دو مقطع قبل از تأسیس و بعد از آن بر مناطق مرزی اطراف بازارچه مورد ارزیابی قرار گیرد. نتایج به دست آمده حاکی از این واقعیت است که بازارچه مرزی باشماق توانسته است اثرات اقتصادی - سیاسی مثبتی مانند ایجاد و توسعه زیر ساختها، افزایش اشتغال،کاهش قاچاق و گسترش همکاریهای منطقه ای بین استانهای کرد نشین دو سوی مرز را به همراه داشته باشد.

آمایش سرزمین را سازمان دهی هماهنگ و سزاوار فضای حیاتی کشور در قالب سیاست های کلی توسعه و ضرورت های دفاعی دانسته اند. اعمال دیدگاه های دفاعی و امنیتی در طرح های آمایش نشان دهنده هم پیوندی عملکردی میان فعالیت از یک طرف و تشکیلات دفاعی از طرف دیگر است. تاکنون در طرح های آمایش به ملاحظات دفاعی – امنیتی کم تر توجه شده و از ارائه طرح ها و راه کارهایی برای دفاع سرزمینی و حفاظت از استقرارگاه های نظامی، مراکز و تاسیسات حیاتی، حساس و مهم در مقابل تهدیدات و حملات نظامی غفلت شده است رعایت ملاحظات دفاعی و امنیتی در طرح های آمایش تابع متغیرهای متعددی است که باید در این گونه طرح ها مورد توجه قرار گیرند. موقعیت جغرافیایی منطقه مورد نظر، نوع و سطح تهدیدات نظامی و امنیتی متوجه منطقه مورد نظر، منشا و منبع تهدید و راهکارها و طرح های پدافند غیر عامل متناسب با نوع تهدیدات، مهم ترین این متغیرها هستند. استان های مرزی کشور دارای موقعیت، شرایط و ویژگی های خاص بوده و تفاوت های سیاسی- فضایی با سایر استان های داخل کشور دارند، از این رو در طرح های آمایش استان های مرزی باید ملاحظات دفاعی- امنیتی متناسب با این ویژگی ها تدوین و اجرا شود. استان خراسان رضوی به دلیل ویژگی های خاص جغرافیایی، سیاسی و ژئوپلیتیکی از جمله مجاورت با کشور افغانستان دارای خطرات و تهدیدهای ویژه ای است که لازم است در طرح های آمایش به این ملاحظات توجه شود. این مقاله تلاش می کند تا با روش توصیفی- تحلیلی به تبیین اهمیت و جایگاه ملاحظات دفاعی- امنیتی در طرح های آمایش استان خراسان رضوی بپردازد. بر این اساس نخست انواع تهدیدات نظامی و مهم ترین کانون های این نوع تهدیدات برای استان مورد بررسی قرار می گیرد. سپس جایگاه و نقش ملاحظات دفاعی – امنیتی در استقرار و مکان گزینی مراکز و تاسیسات نظامی استان خراسان رضوی تجزیه و تحلیل می شود.

فعالیتهای گوناگون و پیچیده انسان در فضای جغرافیایی، نیازمند بسترسازی مطلوب جهت دست یابی به حد بیشینه بهره وری است. بر این اساس آمایش سرزمین، ارتباط بین انسان، فضا و فعالیتهای انسان را نظم می بخشد. آمایش سرزمین دارای ابعاد ارزشی، سیاسی، علمی، هنری و دفاعی - امنیتی است. یکی از مهمترین ابعاد و ملاحظات آمایش سرزمین، بعد دفاعی - امنیتی آن است. تاکنون در طرح های مختلف آمایش، دیدگاهها عمدتا بر امر توسعه تاکید داشته و به ملاحظات دفاعی امنیتی جهت دفاع سرزمینی و حفاظت از مراکز جمعیتی، تاسیسات و امکانات حساس و حیاتی توجه نشده است. رعایت ملاحظات دفاعی و امنیتی در طرح های آمایشی تابع متغیرهای متعددی است که باید در این گونه طرح ها مورد توجه قرار گیرند. موقعیت جغرافیایی منطقه موردنظر، نوع و سطح تهدیدات نظامی و امنیتی متوجه این منطقه، راهکارها و طرح های پدافند غیرعامل متناسب با نوع تهدیدات و شرایط خاص منطقه، مهمترین این متغیرها هستند. استان های مرزی کشور، دارای موقعیت، شرایط و ویژگی های خاص بوده و تفاوت های سیاسی - فضایی با سایر استان های داخل کشور دارند، از این رو در طرح های آمایش استان های مرزی، باید ملاحظات دفاعی - امنیتی متناسب با این ویژگی ها تدوین و اجرا شود. این تحقیق تلاش دارد تا با روش توصیفی - تحلیلی به تبیین اهمیت و جایگاه ملاحظات دفاعی - امنیتی در طرح آمایش کلان شهر مشهد بپردازد.

محاسبه و اندازه گیری قدرت ملی و طرح فرمولی که با آن بتوان بین کشورها در یک زمان معین و یا بین وضع یک کشور در دو دوره متفاوت مقایسه به عمل آورد، همواره یکی از دغدغه های فکری دانشمندان و اساتید جغرافیای سیاسی، ژئوپلیتیک، روابط بین الملل و علوم سیاسی بوده است. از این رو، برای اندازه گیری قدرت کشورها در تمامی دوران بعد از جنگ، بویژه در دهه های 60 و 70 میلادی تلاش های متعددی صورت گرفته است. مجموعه این تلاش ها را می توان به سه دسته تقسیم کرد: گروهی از صاحب نظران فقط به معرفی عوامل موثر بر قدرت ملی در قالب عناصر متشکله قدرت ملی پرداخته اند و تعدادی متغیر را به عنوان مهمترین عوامل موثر بر قدرت ملی کشورها معرفی کرده اند. گروه دوم ضمن ارایه یک مدل مفهومی سعی در اندازه گیری قدرت ملی کشورها بر مبنای امتیازات کسب شده در مورد متغیرهای مفروض خود کرده اند و سرانجام گروه سوم ضمن انتخاب برخی عوامل و متغیرها با طرح یک مدل ریاضی و تعیین نوع رابطه و ترکیب بین متغیرهای مفروض به سنجش قدرت ملی کشورها پرداخته اند. در این مقاله، تلاش شده است تا با رویکرد توصیفی- تحلیلی، ابتدا نظریات مختلف در مورد عناصر متشکله قدرت ملی مورد بررسی قرار گیرد. هدف از این بررسی،  مشخص کردن مهمترین عناصر قدرت ملی از دید صاحب نظران مختلف بوده است. در ادامه، مدل های مفهومی و مدل های ریاضی سنجش قدرت ملی به تفکیک مورد ارزیابی قرار گرفته و تلاش شده تا با نقد و تحلیل این مدل ها، اولا مهمترین اشکالات مفهومی و ساختاری مدل های مذکور تبیین شود و ثانیاً با شناخت نقاط ضعف و قوت هر مدل، راهکارهایی برای طراحی یک مدل بهینه سنجش قدرت ملی ارائه شود

سنجش و اندازه گیری قدرت ملی کشورها به منظور تعیین جایگاه کشور در نظام ژئوپلیتیک جهانی و مقایسه قدرت کشورها، همواره از دغدغه های جغرافیدانهای سیاسی، دانشمندان علوم سیاسی و روابط بین الملل بوده است. از همین رو از سوی صاحبنظران تلاشهای متعددی جهت سنجش قدرت کشورها در قالب ابداع روشها و مدلهای تک متغیره و چند متغیره محدود صورت گرفته است که همه آنها از منظر یک یا چند متغیر یا بعد محدود، کشورهای جهان را رتبه بندی و مقایسه کرده اند ولی هیچ گاه منعکس کننده قدرت ملی جامع و فراگیر کشورها نبوده اند. در این تحقیق با توجه به نقد و ارزیابی مدلهای پیشین سنجش قدرت ملی، مدل جدیدی برای محاسبه قدرت ملی ارایه شده است که چه از نظر روش کار و چه از نظر تعداد و ترکیب فاکتورها و متغیرهای موثر بر قدرت ملی نسبت به تمامی مدلهای قبل برتری دارد. توجه به تمامی ابعاد قدرت ملی (در قالب نه فاکتور اقتصادی، سیاسی، نظامی، فضایی، فرامرزی، سرزمینی، اجتماعی، علمی، فناوری و فرهنگی)، توجه بر استفاده از متغیرهای متعدد، متنوع در قالب 87 متغیر، تاکید بر استفاده از متغیرهای جدید و استراتژیک متناسب با زمان کنونی، استفاده از روش دلفی و مراجعه به نظر خبرگان در مورد شناخت نقش و اهمیت متغیرهای موثر بر قدرت ملی، امکان ترسیم ساختار قدرت در جهان با تأکید بر جایگاه ایران در نظام ژئوپلیتیکی جهانی و ... بخشی از مزایای این مدل نسبت به تمامی مدلهای قبل است.مقاله حاضر ضمن تشریح نحوه طراحی مدل سنجش قدرت ملی در قالب 13 مرحله، با استفاده از مدل مزبور (که از ترکیب حدود 90 متغیر در قالب 9 فاکتور تشکیل شد) به سنجش قدرت 140 کشور جهان پرداخته و در پایان با توجه به میزان قدرت ملی کشورها، ساختار قدرت جهانی را در قالب یک مدل پنج سطحی ارایه نموده است.

فرایند قبض و بسط سرزمینی یکی از موضوعات مهم در جغرافیای سیاسی است که در بررسی تاریخ ایران کمتر به آن پرداخته شده است . نگرش تاریخی صرف در بررسی حکومت های ایران و تحولات سیاسی – اجتماعی آنها مانع توجه به این امر شده است . در این مقاله ضمن بررسی تاریخ پنج سلسله صفویه – افشاریه – زندیه – قاجاریه و پهلوی – الگوی حاکم بر فرایند پیوستگی و گسستگی سرزمین طی دوره های تاریخی مزبور مورد بررسی قرار گرفته است . نتیجه حاصل از این مطالعه نشان می دهد که در هر دوره تاریخی – فرایند مزبور در برگیرنده پنج مرحله پیوسته به شرح ذیل بوده است : 1_ شروع گسستگی سرزمینی 2 _ تشدید گسستگی 3 _ آغاز پیوستگی 4 _ تقویت بسط و پیوستگی 5 _ تثبیت و یکپارچگی سرزمینی .