همایون حاج محمدحسینی

  هنر دینی ایران در پی تجلی امر والا از هرگونه ترسیم پیکرنما پرهیز کرده است. در این میان موضوعات مذهبی و امور اُخروی به واسطه نیاز به ترسیم پیکرنما و فضای روایی در وادی ممنوعه قرار گرفتند. با وجود تأکید بسیار قرآن و احادیث در این حوزه، هنر ایران عاری از مصورسازی امور اُخروی است- جز موارد انگشت شماری مربوط به دیدار پیامبر از بهشت و جهنم در نسخ خطی معراج نامه ها- اعتلای این حوزه مربوط به هنر عامیانه دوره قاجار است. مطالعات به عمل آمده نشان می دهد که هنر اسلامی به واسطه نوع نگرش از ترسیم مضامین اُخروی پرهیز کرده است؛ اما با ورود به دوره قاجار برای اولین و به شکل مستقل شاهد ترسیم این مضامین در ابعاد بزرگ هستیم. این امر وقتی میسر گشت که طبقه هنرمند و سفارش دهنده تغییر یافت؛ در واقع هنرمند عامیانه با توجه به جهان بینی طبقه خویش به ترسیم پیکرنمای امور اُخروی دست زد. هدف پژوهش ترسیمات پیکرنما مضامین اُخروی در هنر ایران است تا یکی از کلیدی ترین موضوعات دینی غایب در هنر ایران مورد مطالعه قرار گیرد. در این مقاله به دو سوال زیر پاسخ داده شده است: سیر حرکت آثار مربوط به مضامین اُخروی در هنر اسلامی ایران چگونه بوده است؟ ترسیم پیکره نمای مضامین اُخروی در دوره ی قاجار چه مشخصاتی دارد و چه تفاوت هایی با دوران پیشین دارد؟ روش تحقیق در این مقاله توصیفی- تحلیلی است و شیوه گردآوری مطالب کتابخانه ای است. در هنر عامیانه قاجار سه حوزه نقاشی قهوه خانه ای، نقاشی بقاع متبرکه و نقاشی پشت شیشه بررسی شده است که در آن ها با دنیای جدیدی از ترسیم موضوعات اُخروی در ابعاد و گستردگی مختلفی روبه رو می شویم؛ این هنر برای اولین بار ایدئولوژی خاص طبقه عام را در ایران نمایش داد و آن اعتقادات راسخ مذهبی و باورهای دینی است. 

از آنجا که نظریه ادراک زیبایی ابن هیثم، کیفیات و ساختار بصری لازم در اثر هنری را مورد توجه قرار می دهد، ضروری است جنبه های بالقوه ی نظریاتش در حوزه زیبایی شناسی و ساختار بصری، مورد پژوهش قرار گرفته و به فعل در آید. پژوهش حاضر به روش توصیفی _ تحلیلی به بررسی فرایند ادراک زیبایی می پردازد که از درک معانی جزئیه در قوه ممیزه شکل می گیرد. بدین ترتیب، سه قوه ادراکی که ابن هیثم از آنها به عنوان مراحل ادراک معانی جزئیه یاد می کند، مورد کنکاش علمی قرار گرفت. هدف این پژوهش، تبیین الگوهای ساختاری نهفته در نظریه ادراک زیبایی ابن هیثم و بررسی آثار هنری توسط الگوهای تبیین شده، می باشد. یافته های پژوهش حاکی از آن است، ادراک بالمعرفه با توجه به اطلاعات پیشینی، امکان دسته بندی اطلاعات به "گونه" و "فرد" را دارد؛ بنابراین از همنشینی برخی معانی جزئیه که ساختاری کیفی_بصری ایجاد می کنند، کلیت مشابهِ یک گروه از معانی جزئیه را شکل بخشیده، و در یک گونه شناخته می شوند؛ در نتیجه می توان از آن گونه به مثابه الگویی برای تحلیل ساختار بصری آثار هنری استفاده کرد. در پایان، با استفاده از الگوهای تبیین شده، یک اثر از ونگوگ مورد تحلیل و خوانش قرار گرفته است.

یکی از دوران مهم رشد هنر کتاب آرایی، بعد از جلایریان و تیموریان دوره قراقویونلوهاست که متأسفانه کمتر بدان پرداخته شده است. قراقویونلوها وارث مراکز کتاب آرایی حکومت های پیشین جلایری و تیموری بودند و خود نیز به توسعه و رونق آن کمک کردند. علاوه بر جهانشاه قراقویونلو، ولیعهد او پیربوداق در دوره ی کوتاه حکومت خود تا پیش از مرگ، باعلاقه ی مثال زدنی موجب رشد و اعتلای کتاب آرایی شده است. پژوهش حاضر در پی پاسخ به این پرسش است که؛ پیربوداق در تحولات هنر کتاب آرایی نیمه دوم قرن نهم هجری قمری چه تأثیری گذاشته است؟ به همین منظور هنر کتاب آرایی به ویژه کتابت و صفحه آرایی با معرفی نسخ خطی و کاتبان، در محدوده ی زمانی فرمانروایی پیربوداق در شیراز و بغداد موردتوجه است. روش پژوهش توصیفی تحلیلی و تاریخی است و جمع آوری داده ها با استفاده از منابع کتابخانه ای، اسنادی و آرشیوی نسخه های خطی می باشد. درنهایت این نتیجه حاصل می شود که؛ پیربوداق با ایجاد زمینه ی تبادل هنرمندان، باعث انتقال مرکز کتاب آرایی از شرق به غرب ایران شده است و مکتب غربی ایران را با گونه ای از سلیقه های مختلف هنرمندان رونق داده و ضمن انتقال هنرمندان، به حمایت از آن ها در کتابت انواع نسخی خطی و هنر کتاب آرایی پرداخت.

بیان مسئله اسلام در سرزمینی ظهور کرد که مردمانش در ابتدا آشنایی اندکی با نگارش داشتند اما خوشبختی مسلمین ازآن رو بوده است که با تمدن هایی مجاور بودند که قابلیت انتظام بخشیدن به خواسته ها و تمایلات ذهنی خود را در بطن نوشتار کسب کرده بودند؛ در نخستین زمان های شکل گیری الفبا، فنیقی های تاجر می درخشند که آوازه شان در تمام تاریخ و برای تمام جوامع مبرهن است اما پیرو آن ها اقوام دیگری نیز بودند که به غنای حروف ابداعی اولیه مدد رساندند و آن تمدن های کهن تر واقع در سرزمین ایران بودند که بزرگ ترین نقش را در سیر تکامل خطوط اولیه داشتند. ورای این تمدن ها نقش قبایل مهاجم آرامی و عبرانی در منطقه نیز بارز است که با حضور شورشگرانه مداوم خود در شمال خاوری و باختری حجاز به انتقال دستاوردهای این تمدن ها پرداختند. این اقوام در پهنه وسیع منطقه شام به طور گسترده موجب توسعه خط و زبان ابتدایی ابداع شده توسط فنیقی ها و ایرانی ها و مصری ها گردیدند و با رفت وآمد بین تمدن های پیشرفته شرق و غرب، خط الفبایی خلق شده را غنا بخشیدند. هدف پژوهش  بدین ترتیب، هدف پژوهش حاضر تعیین جایگاه هرکدام از این اقوام و تمدن های تأثیرگذار در شکل گیری و تکامل خطوط الفبایی ابتدایی و سهم اختصاصی شان در پیدایش خطوط اولیه اسلامی و تکوین آن در قالب خطوط کوفی بوده و همچنین ضرورت تعیین کنندگی عملکرد سیاسی و اجتماعی این کانون ها در منطقه خاورمیانه بر بهبود و ترقی خطوط اولیه و نوع تلاقی شان با یکدیگر درگذر زمان  سؤال پژوهش: این پژوهش در پی پاسخگویی به این پرسش است که سیر تحول خطوط اولیه اسلامی توسط این تمدن ها و اقوام، چگونه بوده است؟ روش پژوهش در این راستا با رویکردی توصیفی و تحلیلی ابتدا به وسیله اسناد تاریخی موجود به معرفی این تمدن ها و بیان موقعیت فرهنگی شان پرداخته و سپس با تحلیل چگونگی اثرگذاری شان بر یکدیگر، سیر تکامل خطوط اولیه اسلامی مورد ارزیابی قرار می گیرد. نتیجه گیری  برآیند این پژوهش نشان می دهد که حضور پرتحرک اقوام شورشگر آرامی و عبرانی در شرایط استراتژیکی منطقه خاور نزدیک موجب تلاقی فرهنگی و تبادل خطوط و نوشتارهای ابداعی در گوشه و کنار مناطق خاورمیانه به ویژه قسمت های غربی آن گردید و بهره هایی که از این تبادلات فرهنگی برای جهانیان حاصل شد بسیار ارزشمندتر از آسیب هایی بوده که درنتیجه شورش ها و غارت های اقوام آرامی و عبرانی در منطقه موردنظر طی سالیان و قرون متمادی به بار آمد.