سید اصغر کیوان حسینی

دیپلماسی عمومی که از دهه 1960 برای توصیف جنبه های جدید دیپلماسی بین المللی وارد حوزه روابط بین الملل شد؛ حلقه ای از زنجیره تحول تکاملی دیپلماسی در دوره های زمانی گوناگون محسوب شده است. از سوی دیگر، آمریکا را باید از معدود قدرت های بزرگ دانست که از ابتدای ورود به عرصه نقش آفرینی در محیط بین المللی، از دیپلماسی یادشده بهره برده و همواره به شیوه ها و ابزارهای جدید و نوآورانه برای تحقق اهداف موردنظر متعهد بوده است. در این نگارش، در راستای توجه به تجارب گسترده حاصل از کاربست دیپلماسی عمومی در دوره جنگ سرد و دهه پایانی قرن بیستم، تمرکز اصلی بر سال های پس از یازدهم سپتامبر بوده و سعی می شود که ابعاد کمّی و کیفی رویکرد کابینه های بوش دوم و اوباما در مورد استفاده از دیپلماسی عمومی در فضای مبارزه با تروریسم تشریح شود. پرسش اصلی اینکه «حادثه 11 سپتامبر از چه تأثیری بر روند تحولی دیپلماسی عمومی ایالات متحده برخوردار بوده است؟» در پاسخ به پرسش یادشده، فرضیه موردنظر عبارت است از اینکه در چارچوب رویکرد محوری مبارزه با تروریسم، دیپلماسی عمومی در سیاست خارجی آمریکا به ویژه در دوره بوش از ابعاد بودجه ای، نهادی و ...، اهمیت بالاتری در مقایسه با مقطع پیش از آن برخوردار شده است. به منظور یافتن پاسخ مناسب و بررسی فرضیه مطرح شده از روش کتابخانه ای برای جمع آوری اطلاعات استفاده شده است.

فروپاشی شوروی و پایان یافتن نظام دوقطبی، به تغییر و بازتعریف ماهیت روابط اروپا و امریکا منجر گردید. اگرچه امریکا به تنها ابرقدرت جهان تبدیل شد، اما پیامدهای برچیده شدن نظام دوقطبی و بحران های منطقه ای، امنیت اروپا را تهدید می کرد. در این شرایط، موفقیت در هم گرایی اقتصادی، اروپاییان را به استقلال نظامی و سیاسی ترغیب کرد. روندی که با بروز برخی اقدامات توازن طلبانه با ایالات متحده امریکا مقارن گردید. این توازن طلبی از طرق غیر نظامی و غیر مستقیم بود و بر بسترهای اقتصادی و فرهنگی تأکید داشت؛ بنابراین، به تعبیر برخی «توازن طلبی نرم» نام گرفت. در این پژوهش پس از تعریف و ارزیابی نظریه توازن طلبی نرم که ریشه در نظریه واقع گرای توازن قدرت دارد، به بررسی رفتارهای تقابل گرایانه اروپا در برابر امریکا در دوران جنگ سرد و پس از آن پرداخته، سپس با تأکید بر «پرونده هسته ای ایران» انگیزه ها و ساز و کارهای توازن طلبی نرم اروپایی در مقابل امریکا توصیف و تحلیل می شود. در این گذار تفاوت رویکرد اروپا نسبت به امریکا در دوران جورج بوش و اوباما مورد توجه قرار می گیرد

واقعه ی یازدهم سپتامبر، در کنار تمامی آثار و پی آمدهایی که برای استراتژی امنیتی امریکا به همراه داشت، دامنه ی تعهدات این دولت نسبت به جنوب آسیا و به ویژه افغانستان را به آزمون کشید. تهاجم نظامی به این سرزمین در اولین هفته های پس از واقعه ی یاد شده ، به تدریج دستور کار گسترده ای را بر محور بسیج منابع سخت و نرم ، در برابر رهبر ان این دولت ترسیم کرد ؛ و هر یک از این رهبران نیز به فراخور برداشت از شرایط پیرامونی و درونی افغانستان ، چگونگی تأثیر پذیری از شرایط داخلی امریکا و باور های فردی ، الگوی رفتاری مشخصی را در پیش گرفت. پرسش اصلی این نوشتار عبارتست از اینکه : وجوه تشابه و تفاوت سیاست خارجی امریکا در مورد افغانستان در دوره های رهبری بوش ، اوباما و ترامپ کدامند؟ در پاسخ به سؤال یاد شده ، فرضیه ی مورد نظر چنین است : سیاست خارجی ایالات متحده در مورد افغانستان در حدفاصل سال های 2001 تا 2019 بر محور مقابله با تروریسم و حفظ و تقویت نسبی دولت مرکزی ساماندهی شده بود، اما در دوره ی بوش رویکرد برون منطقه ای (بر محور عراق – افغانستان)، در سال های رهبری اوباما نگرش درون منطقه ای ( بر محور آف – پاک) و در دوره ی ترامپ نوعی واقعگرائی اصولی در دستورکار قرار داشت. روش پژوهش " مقایسه ای " می باشد.

موضوع تحول در موقعیت و منزلت قدرت های بزرگ ، همواره یکی از مهمترین مباحث سیاست بین الملل بوده است. در این ارتباط ، مباحث نظری گوناگونی به ویژه از منظر مباحث رئالیستی مورد توجه قرار گرفته که نظریه  «گذار یا تحول قدرت« یکی از این موارد می باشد. از سوی دیگر، در طول چند دهه گذشته ، آینده پیش روی امریکا و سناریوهای متصور برای نقش و موقعیت آن در مواجهه با تحولاتی چون خیزش قدرت های جدید و بروز کانون های جدید تهدید، به یکی از حساسیت های تحلیلگران سیاست جهانی تبدیل شده که ماحصل بررسی ها ی مربوط را می توان در حداقل سه رویکرد افول گرائی ، امریکا ستیزی و جهان پیش رو مشاهده کرد.در این نوشتار ، بر مبنای جهت گیری نظری ، چگونگی ارتباط یابی میان مبحث گذار قدرت و ترجمان نظری آن در قالب سه رویکرد یاد شده مدنظر است. سوال محوری عبارتست از اینکه : دیدگاه های آینده نگر مربوط به موقعیت و نقش امریکا کدامند و چگونه می توان میان آنان تعامل و همپیوندی نظری برقرار کرد؟ و فرضیه اینکه: رویکرد های نظری مربوط به چگونگی تداوم یا انتقال پذیری موقعیت و نقش امریکا در جهان پیش رو در سه الگوی مفهومی "مکتب افول گرایی" ، " آمریکا ستیزی"و "جهان پسا آمریکا" قابل شناسایی است. این سه در بستر تحولات بین المللی(جنگ سرد و پس از آن) ، به نوعی چارچوب تعاملی شکل داده اند که به تقویت ادبیات معطوف به گذار قدرت منجر شده است.

امروزه هم عرضه کنندگان و هم تقاضاکنندگان انرژی، از دیپلماسی برای تأمین منافع خود در این حوزه بهره می گیرند. کیفیت دیپلماسی انرژی در هر کشور متأثر از خط مشی های سیاستی است که عمدتاً در ضمن اسناد بالادستی تعیین، هدایت و ارزیابی می گردد. هدف این پژوهش ارائه الگوی تدوین سیاست های دیپلماسی انرژی مبتنی بر تحلیل و استخراج رویه های مفهومی در اسناد بالادستی است. قانون اساسی، سند چشم انداز 1404 و سیاست های کلی آن، قانون برنامه ششم توسعه، سیاست های کلی اقتصاد مقاومتی، سیاست های کلی محیط زیست و سیاست های کلی انرژی؛ اسناد منتخب جهت انجام این پژوهش به شمار می آیند. پژوهش حاضر براساس روش کیفی تحلیل مضمون از نوع اکتشافی انجام شده و روش گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه ای است. در این روش پس از گزینش بندهای مرتبط با حوزه موضوعی پژوهش و انجام کدگذاری باز، در مجموع 119 مضمون پایه، 34 مضمون سازمان دهنده ذیل 8 مضمون فراگیر(اتکاء به فناوری، سرمایه گذاری، تقویت زیرساخت های تجارت انرژی، بهره برداری از موقعیت جغرافیایی، جامعه آرمانی اسلامی و پایه گذاری تمدن نوین اسلامی، حفظ، تقویت و توسعه منافع ملی، سیاست ها و سیاست گذاری های داخلی، رویکرد اقتصادی و تجاری نسبت به سیاست خارجی و روابط بین المللی) استخراج و با استفاده از آن مدل اکتشافی موردنظر حاصل شد. در نهایت الگوی پیشنهادی برای تدوین سیاست های دیپلماسی انرژی جمهوری اسلامی ایران نشان داد که تنظیم سیاست های دیپلماسی انرژی در دوره پیش رو باید ضمن ارتباط معنادار در نسبت با برنامه های پیشینی، اقتضائات نوین را نیز لحاظ کند.

در میان شاخص های اصلی «نظم نوظهور جهانی انرژی» و نیز در چارچوب نقش رویدادهای احتمالی، سیاست های اقتصادی آمریکا و پیامدهای آن برای مدیریت انرژی جهانی، از اهمیت انکارناپذیری برخوردار است. در این ارتباط، به قدرت رسیدن رؤسای جمهور ترامپ و بایدن در این کشور، جلوه های گوناگونی از دیپلماسی انرژی، به ویژه از ابعاد راهبردی و تجویزی آشکار کرد که مورد تأکید این مقاله است. پرسش اصلی مقاله: وجوه تفاوت و تشابه دیپلماسی انرژی آمریکا در بازه زمانی 2016 تا 2023 کدام اند؟ در پاسخ: این دو دولت در رهیافت، جهت گیری ها و رویکردها نسبت به نظام بین المللی، اصول سیاست خارجی، رویکرد به سیستم جهانی انرژی، ابزارهای تحقق سیاست انرژی، نوع سرمایه گذاری ها، شاخص محیط زیست، امنیت انرژی و پاسخ به اختلالات بازار با هم تفاوت داشتند و در مؤلفه های ایجاد نظم نوین انرژی، قاعده سازی، تسلط و ایفای نقش رهبری در سیستم جهانی انرژی، نفوذ و تأثیرگذاری بر سازمان های بین المللی انرژی، نحوه سرمایه گذاری ها، قیمت گذاری با هدف کنترل بهای انرژی در بازار و تأمین امنیت انرژی با اتکاء به تکنولوژی های نوین اشتراک و تشابه دارند. این مقاله با استفاده از روش مقایسه ای دیپلماسی انرژی، دولت های مذکور را مورد بررسی قرار می دهد. در این راستا ابتدا دیپلماسی انرژی در قالب شاخص های: روابط بین المللی، سیاست انرژی، تجارت انرژی، امنیت انرژی و محیط زیست مطرح می شود. همچنین، برای هریک از شاخص ها معرف هایی، به عنوان مؤلفه آن شاخص، در نظر گرفته شد تا مقایسه ای هدفمند انجام گیرد.