ندا حیدرپور نجف آبادی

کشیشی مسیحی به نام یوحنّا بن القسّ یوسف بن شمعون الیعقوبی المیافارقینی معروف به شمس المعانی دو بار به صورت مستقل اناجیل اربعه را به فارسی ترجمه کرده که یک رونویس از هرکدام موجود است. مطالعه این دو نسخه، مقایسه آن با چند ترجمه کهن از اناجیل و دیاتسّارون فارسی و جست وجو در منابع دیگر نشان می دهد که ترجمه های یوحنّا بن یوسف با ترجمه دیاتسّارون فارسی اشتراکات محتوایی و زبانی به ویژه لغوی بسیاری دارد و شواهد برخی واژه ها منحصر به این سه ترجمه است. افزون بر این مشابهت ها، به سبب اشتراک مقدّمه یکی از این ترجمه ها با مقدّمه دیاتسّارون این فرضیه مطرح می شود که ارتباطی بین این سه متن هست و یوحنّا بن یوسف احتمالاً همان مترجم ناشناخته دیاتسّارون فارسی است که در پژوهش های پیشین تنها گمان هایی درباره او مطرح شده بود. همچنین براساس قراین موجود، ترجمه ها در زمانی نزدیک به هم انجام گرفته و مترجم اناجیل و نیز مترجم دیاتسّارون مدّتی در تبریز حضور داشته اند، بنابراین احتمال یکی بودن آن ها وجود دارد و این فرضیه را تا زمانی که منابعی در آینده آن را تأیید یا رد کند نمی توان نادیده گرفت.

یکی از فرهنگ های کهنِ عربی به فارسی که در پژوهش های لغویِ زبان فارسی اهمّیت بسیاری دارد السّامی فی الاسامی نوشته ابوالفضل احمد بن محمّد المیدانی (وفات: ۵18 ه .ق.) است. از این متن نسخه های کهنِ بسیاری برجای مانده است که کهن ترینِ آن ها مورّخ ۵37 هجری قمری است و در موزه آسیایی آکادمی علوم اتّحاد جماهیر شوروی (سابق) نگهداری می شود. ویژگی مهمِ این نسخه حرکت داشتنِ واژه های فارسیِ آن است؛ بنابراین به یاریِ آن می توان از تلفّظ های رایج آن زمان آگاه شد که البتّه برخی از آن ها ویژه محل تولّد یا زندگی کاتب بوده است. اهمّیت دیگر نسخه وجود برخی برابرهای سیستانی است که کاتب برای واژه های عربی برگزیده است. این واژه ها در نسخه های دیگرِ متن به کار نرفته اند و تنها در متون سیستانی به ویژه مهذّب الاسماء یافت می شوند. همچنین به سیستانی بودنِ بعضی از آن ها در کتاب الصّیدنه تصریح شده است. بنابراین می توان گفت برخی واژه های دیگرِ نسخه که در منابع دیگر یافته نشده است، به احتمال بسیار از منطقه سیستان است. این احتمال زمانی قوی تر گشت که تعدادی از این واژه ها در فرهنگ های سیستانی معاصر نیز به نظر رسید. با توجه به اینکه متون سیستانیِ نسبتاً اندکی از گذشته برجای مانده است وجود چنین نسخه هایی و تحقیق در آن ها اهمّیتی بسیار می یابد. همچنین این نسخه، به دلیلِ کهن، درست، کامل و مشکول بودن ضمن اینکه در تصحیح اثر، نسخه اساس واقع می شود، بهره مندی از آن نیازمند احتیاط است؛ به ویژه در مواردی که برابرهایی متفاوت با برابرهای دیگر نسخه ها دارد.

«تمیز» اصطلاحی است که در نحو عربی و فارسی کاربرد دارد. این اصطلاح در دستورهای قدیم ترِ فارسی معادل همان تمیز عربی است، اما به تدریج بیشتر برای متمم مفعول به کار رفته است، یعنی نقشی که ابهام را از مفعولِ فعل هایی مانند دانستن، نامیدن، پنداشتن و... می زداید. امروز در دستور فارسی بیشتر از «تمیز» همین معنا اراده می شود. این گفتار نخست درپی آن است تا مشخص کند تمیز از کِی و از سوی چه کسی مصطلح شده است و این مفهوم چه معادل های دیگری دارد. دوم آنکه توصیفی از تمیز و فعل و مفعولِ مرتبط با آن به دست دهد. در راستای هدف نخست کتب دستور زبان فارسی (مطابق نظمی تاریخی) مطالعه و برای تحقق هدف دوم از بررسی ای پیکره بنیاد بهره برده شد که برخی از نتایج به دست آمده از آن چنین است: از میان این افعال فارسی فعل «دانستن» و سپس افعال دیدن، نامیدن، شمردن (شماردن) و گفتن، بیش از افعال دیگر با تمیز به کار رفته است. بیشترِ این افعال در ساخت های ظرفیتی متفاوتی ظاهر می شوند، اما برخی از آن ها تنها یک ساخت دارند و آن «فاعل، مفعول، تمیز» است، مانندِ نامیدن و محسوب کردن. تمیز عمدتاً در قالب گروه اسمی و سپس گروه صفتی و گروه حرف اضافه ای و به ندرت به شکل بند و ضمیر ظاهر می شود. نزدیک به تمام تمیزها با مفعول مستقیم و معدودی از آن ها با مفعول حرف اضافه ای می آیند. حضور مفعول در جمله به هر شکلی لازم است. به همین دلیل، شکل مجهول این افعال تمیز را از دست می دهند؛ به جز افعالی مانند یاد شدن، گفته شدن و اطلاق شدن که در حالت مجهول نیز مفعول حرف اضافه ای دارند.

در این مقاله با بهره گیری از رساله فی علم البدیع ، در مجموعه 4000 کتابخانه ایاصوفیا، 51 بیت از عنصری که در دیوان های چاپی و دیگر منابعِ در دسترس نگارنده موجود نیست، ارائه می شود. یک بیت دیگر هم در المعجم ، بدون ذکر نام شاعر، نقل شده است که از رساله فی علم البدیع می توان نام شاعرِ آن شعر را یافت. همچنین در نسخه یادشده، سه بیت از قصیده ای در مدح ابوسهل احمدِ حسن حمدوی، که ممدوح فرّخی نیز بوده است، وجود دارد. پس، یکی از ممدوحان عنصری بوسهل حمدوی بوده است که در دیوان او، شعری در مدح وی دیده نمی شود و بدیهی است که در پژوهش های مبتنی بر دیوان های چاپی نیز، نام این شخص ملاحظه نمی شود.

هر یک از دو تحریر عربی و فارسیِ عجائب  المخلوقات زکریا قزوینی توسط خودِ او بازبینی شده و سپس تصرّفاتی به دست دیگران در آن ها شده و در نتیجه، پیچیدگی هایی به هر دو تحریر راه یافته است. تصرّفات و برافزوده های جدید در متن فارسی، این گمان را به وجود آورده بود که متن عربی بعد از زمان قزوینی به فارسی ترجمه شده است؛ در حالی که مقایسه تاریخ های تحریر عربی و تحریر فارسی نشان می دهد که برخلاف تصوّر رایج، متن فارسی پیش از متن عربی نوشته شده و بنابراین، تحریر فارسی هم از خود قزوینی است. شناسایی نسخه مورّخ 699ق از تحریر فارسی که عاری از تصرّفات است، امکان بررسی دقیق متن فارسی و عربی را فراهم آورده است. در این مقاله به کمک همین نسخه و سنجش آن با دیگر نسخه ها و رجوع به منابعی چند، اطلاعات پیشین درباره قزوینی و عجائب ا لمخلوقات نقد و بررسی، و نویافته هایی ارائه شده است.

فارسی زبانان در دوره اسلامی از خط عربی برای نگارش آثار خود استفاده کردند. برخی کاستی ها در این خط موجب شده است تا شماری از ضبط ها و ویژگی های زبانی، مخصوصاً در حوزه مصوّت ها و برخی صامت های خاص زبان فارسی، در آن خط منعکس نشود و بخشی از پژوهش های زبان شناختی مرتبط با زبان فارسی با کاستی هایی روبه رو شود. از سویی، آگاهی ما از ضبط بسیاری از واژه ها منحصر به شماری از لغت نامه ها است که بیشترآن ها متأخّرند، و بعضاً توسّط افرادی که گویشور فارسی نیستند نوشته شده اند. از سویی دیگر خوشبختانه در ادوار مختلف، نسخه هایی نگاشته شده که در آن ها حرکت گذاری حروف به دقّت انجام شده است و می توان از آن ها در تکمیل مطالعات زبانی بهره برگرفت. در این نوشته، یکی از این نسخه های مشکول که دست نویسی کهن از تفسیر سورآبادی است، مورد تحقیق قرار گرفته و ضبط واژه های دیریاب و شماری از ضبط های نسخه که با لغت نامه ها متفاوتند، بررسی شده است.