شهلا جعفری

إنّ التکیّف الاجتماعیّ هو عملیه تنبثق من خلال شبکه الأدوار الاجتماعیّه وعلاقاتها داخل المنظومه المجتمعیّه بما یحقق التوازن مع البیئه المحیطه؛ وهذا التوازن ینطوی على قبول الضوابط الاجتماعیّه عبر آلیات القبول الطوعیّ أو القسریّ بما یضمن استمراریه البنیه الاجتماعیّه. نظراً لأهمیه هذه الظاهره فی معرفه الأدوار الاجتماعیّه فی المجتمع الذی عاش فیه خلیل مطران والذی یحول دون التغییر الإیجابی فی البناء الاجتماعیّ آنذاک، وبما أنّ أدوار الشّعب الوظیفیه أصبحت متمثله فی نمط من الانقیاد والخضوع؛ فإنّ هذا البحث عالج أسباب التکیّف الاجتماعیّ لدى الشعب من خلال شعر مطران، اعتماداً على منهج تحلیل المحتوى النوعی. وقد توصّل البحث إلى أنّ أهمّ أسباب التکیف الاجتماعی السلبی یعود بعضها إلى الفقر الثّقافی عند الشّعب بسبب سیاسات الحاکم لإقصاء خطاب الشعب النقدی وتشویه الوعی الجمعی من خلال نشر ثقافه الخوف والاستسلام. ویخلص بعضها الآخر للتنشئه الاجتماعیّه- السیاسیه ودور مؤسساتها، وکذلک أسالیبها السائده على ذاک المجتمع. ومن أهم أسبابها تزییف الوعی الاجتماعیّ التاریخی للشعب فی تلک الفتره عبر نظام الأسره أو المؤسسات التعلیمیه وتکریس ثقافه الخنوع من خلال خطاب سیاسی قمعی. الأمر الذی أدى إلى عدم تمکن الشعب التفاعل الإیجابی ضمن البناء السیاسی والقیام بأدوارهم الوظیفیه الحقیقیه ومن ثمّ الحیلوله دون تصدّى الشعب لروح الخنوع والانقیاد أمام الحاکم فی المجتمع الذی قضى فیه مطران أیامه. ومن أهم الحلول التی یتضح من خلال تحلیل شعر مطران الاجتماعیّ هی الدعوه إلى تبنی التعلیم وتفعیل دور الشعب المثقف فی مواجهه الخطاب المهیمن وتعزیز القراءه النقدیه للتراث والواقع؛ هذا وبالإضافه إلى تمکین المرأه فی المجتمع الذی عاش فیه مطران ککائن أساسی فی عملیه التغییر الاجتماعیّ وإعاده هیکله نظام الأسره وکذلک النظام السیاسی على أسس المشارکه والعداله.  

از میان مؤلفه های ساختاری مقاله ها، چکیده و مقدمه مهمترین بخش مقاله است که خواننده بر اساس آن ها تصمیم به خواندن مقاله می گیرد. این پژوهش بر آن است تا با استفاده از پرسش نامه طراحی شده، چکیده ها و مقدمه های 71 مقاله مجله «ادب عربی» را در بازه زمانی 1388 تا 1398 به روش تحلیل محتوای ترکیبی و بر اساس رویکرد ساختاری ارزیابی مقاله بررسی کند. یافته های پژوهش بیانگر آن است که مقاله ها در شاخص های هدف، بیان مسأله و کلیدواژه با معیارهای ساختاری مقاله های علمی- پژوهشی مطابقت دارند و از سال 88 تا 91 در مؤلفه های پیشینه، روش و سؤال پژوهش، ضعف ساختاری دارند. گرچه مقاله ها از سال 92 به بعد در این سه شاخص ، روند روبه رشدی داشته اند؛ اما از نظر بسامد و در مقایسه با سایر مؤلفه ها این رشد چندان قابل توجه نیست؛ زیرا کاستی ها همچنان تا سال 98 در شاخص های یاد شده به دلیل پراکندگی ساختاری و نبود الگوی مشخص، مشهود است؛ آنچنان که نمی توان با قاطعیت به سالی اشاره کرد که مقاله ها به طور کامل به این مؤلفه ها پرداخته باشند. در پایان این پژوهش، الگوی مفهومی ساختار چکیده و مقدمه مقاله های علمی- پژوهشی زبان و ادبیات عربی پیشنهاد داده شده است.

نقد جامعه شناختی به بررسی رابطه اثر ادبی با جامعه و تأثیر متقابل آنها می پردازد. از آنجا که متن ادبی به عنوان کلیتی معنادار با جامعه، تاریخ، سیاست و اقتصاد رابطه دیالکتیکی برقرار می سازد؛ بنابراین بررسی جامعه شناختی متون ادبی نیازمند روشی است که قابلیت تبیین رابطه میان ساخت و محتوای اثر ادبی با ساختار اجتماعی را داشته باشد. بدین ترتیب پژوهش حاضر بر آن است تا با روش تحلیل محتوای کیفی و با رویکرد ساخت گرایی تکوینی گلدمن، ابتدا ساختار اثر ادبی و اساسی ترین عناصر آن، مانند درونمایه، جهان بینی و شخصیت قهرمان رمان «العوده إلی المنفی» ( در راستای مؤلفه های نظریه ساختگرایی تکوینی) و سپس زیرساخت های مهم جامعه مصر در زمان «ابوالمعاطی ابوالنجا» را در دو سطح دریافت و تشریح، مورد  نقد و تحلیل قرار دهد. نتایج پژوهش بیانگر آن است که ابوالمعاطی از طریق درونمایه فساد سیاسی، فاصله طبقاتی، ظلم اجتماعی و فقر اقتصادی را به تصویر کشیده و زمینه کشف ارتباط بین ساختار اثر ادبی خویش و ساختار جامعه مصر در بازه زمانی 1859 تا 1877 را فراهم ساخته است. همچنین جهان بینی نویسنده در قالب آگاهی جمعی طبقه متوسط نمود یافته است که قهرمان پروبلماتیک این آگاهی جمعی را به سمت آگاهی ممکن سوق داده است. در مرحله تشریح نیز جهت فهم پذیر کردن متن ادبی، رابطه اثر ادبی و ساختارهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی تبیین گردید و این امر حکایت از آن دارد که بین ساختار معنادار رمان ابوالمعاطی با ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه مصر در بازه زمانی پیش گفته تطابق و هماهنگی وجود دارد.

پرسشنامه طراحی شده، 63 مقاله مجله نقد ادب عربی را با روش تحلیل محتوای ترکیبی مورد نقد و ارزیابی قرار داده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مقاله ها از سال 89 تا 94 در مولفه های ساختاری روند رو به رشدی دارند. اما در سال های 94 و 95 این روند سیر نزولی پیدا کرده است و سپس سال 96 و 97 مولفه های ساختاری رشد قابل ملاحظه ای دارد. بررسی انطباق ساختار مقاله ها با معیارهای مطلوب مقاله های علمی پژوهشی نشان می دهد که ساختار مقاله ها در قسمت سوال، پیشینه ، روش پژوهش و علت انتخاب آن، چگونگی جمع و تحلیل مواد پژوهش و نتیجه، بامعیارهای مقاله های علمی پژوهشی مطابقت ندارد. نتیجه پژوهش نشان می دهد که نویسندگان الگوی ساختاری منسجمی در اختیار نداشتند و ساختار مقاله ها را بر اساس آنچه خود آموزش دیده اند تنظیم کرده اند. ضعف موجود را می توان به بی توجهی به معیارهای ساختاری در آموزش های دانشگاهی ارتباط داد و از طرفی دیگر مشخص نبودن الگوی جامع ساختاری مقاله علمی پژوهشی از سوی سردبیران و داوران از دیگر عوامل برجسته شدن این مشکل در مقاله ها است. بنابراین این پژوهش مدل مفهومی ساختار مقاله های علمی پژوهشی زبان و ادبیات عربی را پیشنهاد داده است.