فاطمه مرسلی توحیدی

هنر مقاومت با مفاهیم دفاع، ایستادگی و معنویت در هم تنیده و نمایشگر هویت و استقامت مردم یک سرزمین در برابراستبداد است. با گست رش رسان ه ها و نیاز به ارایه یِ ابع اد نوین این هن ر، استفاده از رسانه هایِ هنریِ جدید برای تببین مفاهیم اصیل مقاومت ضرورت می یابد. هنر مفهومی، با بهره مندی از شیوه هایِ متنوعِ اجرا، اهمیت مفهوم، محتوا و توجه به مخاطب، قابلیت هایِ نوینی را برای تجلی مفاهیم مقاومت در بستری نوین، ارایه کرده است.پژوهش حاضر با تأکید بر آثار مفهومیِ باغ موزه یِ دفاع مقدس و ترویج فرهنگ مقاومت، با استفاده از روش توصیفی- تحلیلی به بررسی این پرسش پرداخته است که آیا می توان از جنبه هایِ بصری و محتوایی هنر مفهومی و رسانه های جدید برایِ عرضه یِ مفاهیم دیرینی مانند مقاومت و ایثار استفاده ک رد؟ و آیا می ت وان تناظری کارک ردی برای هنر مقاومت و هنر مفهومی قایل شد؟ یافته های پژوهش حاک ی از آن است که هن ر مفهوم ی با داشتنِ عناصرِ مشترک در مبانی هنر مقاومت (نظیر ارجحیت محتوا و مفهوم، بهره گیری از نشانه هایِ نمادین، هنرِ ایدئولوژیک و مخاطب محوری)، می تواند زمینه ای مناسب را برایِ عرضه یِ تأثیرگذارِ مفاهیم هنر مقاومت فراهم آورد. 

واژه کیچ در قلمرو هنر به معنای آثار تکراری، تقلیدی و قابل دسترس است که با ویژگی هایی نظیر تکرار امر آشنا، تکثر، تقلید، بهره گیری از عواطف کاذب، به جای تعقل و دور بودن از ایده همراه است. امروزه تعاریف کیچ در عرصه های مختلف هنری، ادبی، سیاسی و فرهنگی، مورد استفاده قرار می گیرد و رویکردهای گوناگون و آرای متکثری در برابر آن وجود دارد.     این پژوهش با اتخاذ رویکرد انتقادی به شیوع و گسترش کیچ و مصادیق آن در عرصه ای از ارتباط تصویری که در ارتباط با عموم مخاطبان و در بسترهای عمومی جامعه رواج دارد، پدیده مذکور را روندی بسیار مهم و تاثیرگذار محسوب می کند و آن را نیازمند خوانش و کنکاش  می داند؛ زیرا نفوذ و همه گیری این پدیده در جامعه، ارتباط مستقیم با تنزل سطح ذائقه بصری مخاطبان و عدم آشنایی آنان با کیفیت زیبایی شناسی ناب، خواهد داشت. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی و ابزار جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای، به بررسی و تبیین کیچ و نمودهای آن در حوزه های مختلف ارتباط تصویری می پردازد. نتایج حاصل نشان می دهد، این پدیده منجر به تولید آثار ارتباط تصویری با ویژگی هایی نظیر تقلید و تکرار، حس آمیزی از طریق تکرار فرم های آشنا، رجوع تقلیل گرایانه به گذشته و سنت، انباشت و دلالت صریح، می گردد.

«پیرامتنیت»، به عنوان یکی از انواع پنج گانه ترامتنی، توسط ژرار ژنت، منتقد و نشانه شناس فرانسوی، در چهارچوب پارادایم ساختارگرایی مطرح شده است. پیرامتن ها، پاره متن هایی هستند پیرامون متن مرکزی که آستانه ای برای ورود به اثر و دریافت آن به شمار می آیند. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و ابزار جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای در صدد پاسخگویی به این پرسش است: جلد کتاب به عنوان «پیرامتن درونی همزمان» در طراحی اولیه و بازطراحی، دچار چه تغییراتی گشته است و ارتباط آن با گفتمان های مسلط دوره خلق اثر چیست؟ پیکره مطالعاتی، چهار عنوان کتاب ادبی است که در دهه هفتاد هجری شمسی به چاپ رسیده و پس از گذشت نزدیک به دو دهه، با طرح جلد جدید، تجدید چاپ گشته اند. یافته های پژوهش نشان می دهد، پیرامتن جلد کتاب و تغییرات آن، برساخته ای از عوامل فرامتنی نظیر بافت فرهنگی جامعه، گفتمان های هنری رایج در دوره خلق اثر، سیاست های نشر و تولید و همچنین تغییرات تکنولوژیک است؛ از سوی دیگر با مطالعه نقش پیرامتنی جلد کتاب در می یابیم، در طول دو دهه، کارکرد پیرامتن ها، از بستر توصیفی و روایی خارج شده و به سمت کارکرد دلالت نهان و اغواگری، تغییر مسیر داده است تا جایی که می توان گفت پیرامتن خود به متنی مستقل بدل شده است.

امروزه تلفن های همراه هوشمند، با دو ویژگی متمایز خود، یعنی صفحات نمایش لمسی و امکان نصب اپلیکیشن های هنری، به مثابه یکی از جلوه های رسانه های دیجیتال، وضعیت جدیدی از فرآیند تولید و انتشار هنر را به وجود آورده اند. این رسانه، با مادیت زدایی از فرآیند تولید هنر و تکثیر آن، ویژگی های متنی و فرامتنی نوینی را به فرهنگ دیداری افزوده اند که در بستر خود، نقطه مولد مفاهیم بدیعی بر فرهنگ بصری دیجیتال است؛ تبیین و مفهوم سازی این پدیده بصری نوین، گامی است به سوی شناخت مختصات فرهنگی تصویر در رسانه دیجیتالی آن چه حول محور «جامعه نمایشگرها»، مفهوم می یابد. این پژوهش، با اتخاذ روش توصیفی- تحلیلی و با استناد به اطلاعات و منابع کتابخانه ای، با مطالعه چندین نمونه از اپلیکیشن های هنری تلفن همراه هوشمند، بر آن است تا ویژگی های فرهنگ بصری برآمده از تولید هنر در نرم افزارهای تلفن همراه را با توجه به آرای متفکران پیشگام در طرح مفهوم فرهنگ بصری دیجیتال، چون لو مانوویچ و اندرو دارلی، بررسی کند. نتایج پژوهش حاکی از آن است؛ هنر رسانه ای نوین با عزیمت از تصویر به اسکرین و جامعه نمایشگرها، به مفاهیمی نوین در عادتواره بصری، نظیر خصوصی سازی سیار و ارتباطات خانه به دوش، حاضرآماده های دیجیتال و تغییر فضای مصرف ... دامن زده اند.

شرح و تبیین رابطه میان هنر و اخلاق، از دیرباز سهم عمده ای در پیکره تفکر فلسفی داشته است. با مطالعه ای بر گونه شناسی این نظریات، می توان روابط میان هنر و اخلاق را در دو ساحت «اصالت اخلاق» و «خودآیینی هنر» طبقه بندی کرد. قائلان به نظریه اصالت اخلاقی، بر مبنای اصول اخلاقی، به قضاوت آثار هنری می پردازند؛ حال آن که مدعای حامیان خودآیینی، جدایی مرزهای زیبایی شناسی از اخلاق است. در گرافیک تجاری که از اقتضائات جامعه امروزی و هنر آن به شمار می آید، امروزه با کمترین تبلیغی مواجه هستیم که به بازنمایی عینی ویژگی های کالا یا خدمات بپردازد؛ شمار کثیری از تبلیغات تجاری، به مدد استفاده از عناصر تخیلی در بیان و تکنیک های تصویری، به «بازنمایی کاذب» ویژگی هایی از محصول می پردازند که مطابق خصوصیات ماهوی کالا و خدمات نیست؛ با اتخاذ رویکردی اخلاقی به مسئله حاضر، عدم صدق یادشده در تبلیغات تجاری، از مصادیق قبح اخلاقی است، اما از سوی دیگر، نمایش ویژگی و خصوصیات عینی محصول، ساحت خلاقانه اثر را مخدوش خواهد کرد. پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی و ابزار جمع آوری اطلاعات کتابخانه ای، به بازخوانی نظریه های هنر و اخلاق پرداخته و کاربست دیدگاه بافت محوری «بریس گات» را در صورت بندی تناقض یادشده میان وظیفه اخلاقی و وجه زیبایی شناختی در تبلیغات، نشان می دهد.

در طول تاریخ حیات فلسفی هنر، برخی از فیلسوفان نظیر کانت ، شیلر و ویتگنشتاین از تمثیل «بازی» در تبیین دیدگاه های فلسفی و زیباشناسانه خود استفاده کرده اند؛ اما بیشتر این اندیشمندان بر جنبه سوبژکتیو و ناظر به سوژه تأکید دارند. دراین میان، گادامر کوشید تا جنبه مشارکت و درگیری دو طرفه در تجربه هنری در یک کل را، با بهره گیری از مفهوم «بازی» نشان دهد و از سوی دیگر منظر سوبژکتیو و شناخت شناسی مدرن را، در سپهر هنر بزداید. گادامر برای ملموس ساختن ویژگی های هستی-شناختی بازی نزد مخاطبان، شاخصه های یاد شده را در بستر هنرهای نمایشی مطرح کرده است. پژوهش حاضر با هدف امکان سنجی گسترش مفهوم بازی در هنرهای تعاملی، که در آن رابطه مخاطب و اثر، وارد مرز جدیدی از مشارکت می شود، شکل گرفته است. این تحقیق با بهره گیری از روش توصیفی-تحلیلی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای درصدد است تا نظرات هرمنوتیکی گادامر درباره وجه «بازی مند» اثر هنری را بر بستر هنرهای تعاملی بگستراند؛ از این رو مفاهیم یاد شده را در چیدمان تعاملی Onde Pixel در نمایشگاه سال 2016 میلان، بررسی کرده و به این نتیجه دست یافت، آن چه از مفاهیم بازی در اثر هنری در آرای گادامر مشهود است، در بستر مفهومی هنر تعاملی نیز قابل تعمیم است.

گرافیک اطلاع رسان یا اینفوگرافیک، به عنوان شیوه ای نوین در بصری سازی اطلاعات، به کمک داده های علمی و توصیفات تصویری، سهم بسزایی در گسترش و توسعه علم در جوامع امروز دارد. به جهت تمایل مغز انسان به ثبت و فراخوانی اطلاعات به صورت دیداری، امروزه این شاخه از ارتباط تصویری از اقبال و محبوبیت فراوانی برخوردار است. منابع موجود در این حوزه، سرآغاز اینفوگرافیک را به کتب علمی و جغرافیایی غربی نسبت داده اند و کمتر توجهی به دستاورد غنی هنرمندان مسلمان در زمینه مصورسازی علوم و اطلاعات داشته اند. ازجمله نمونه چشمگیر این تلاش ها که بیانگر نگرش ساخت یافته هنرمند در هم آرایی هنر و علم است، کتاب "البلهان" (812 ه.ق)، کتابی در علم نجوم، طالع بینی و طلسم به قلم ابوالمعشر بلخی است. این پژوهش با بهره گیری از روش توصیفی و شیوه گردآوری اطلاعات کتابخانه ای، با هدف سنجش قواعد ساختاری اینفوگرافیک بر پیکره شش نگاره از نسخه خطی «البلهان» تدوین گشته است و به پاسخگویی این سؤال اصلی می پردازد که چگونه می توان اصول و قواعد ساختاری اینفوگرافیک را از میان داده های مصورسازی شده "البلهان" استخراج کرد؟ نتایج پژوهش حاکی از آن است که نظام های توازن، سلسله مراتب، تأکید، غلبه و ... که از اصول حاکم برگرافیک اطلاع رسان هستند، با موازین مصورسازی در این نسخه، همگام و هماهنگ است. همچنین، استخراج ویژگی هایی نظیر ارائه تصاویر دوبعدی، بازنمایی شمایل ها به صورت خطی، مینیمالیسم در بیان و پرداخت تصاویر و داده ها، استفاده از خطوط محیطی، ترکیب بندی تصاویر و نوشتار ها، استفاده از پالت رنگی محدود برای دریافت سریع اطلاعات، استفاده از نظام رمزگان شماره گذاری خاص برای جلوگیری از تعدد اطلاعات، طبقه بندی سطوح مخاطبان در نگاره ها، روایت پردازی، فونت های تیتر و سوتیتر متغیر، استفاده از موتیف های ثابت و تکرارشونده، تبعیت شمایل انسانی از نگارگری ایرانی، تعادل نظام متنی و نظام تصویری، از دیگر ویژگی های مصورسازی این نسخه ارزشمند است که در خدمت بصری سازی داده ها به کار رفته است.

«قصص القران»، نام مجموعه ای از تصویرسازی های فرامرز پیلارام از داستان های قرآنی با محوریت مضامین سوره یوسف(ع) است. مجموعه یادشده که در اواخر ادوار کاری هنری شکل گرفته، از کمال سبکی و نوآوری هنری برخوردار است و شامل پیوند دستاوردهای تجربی دوره نقاشی خط پیلارام، عناصر نمادین سقاخانه و مهارت هنرمند در ترکیب بندی فعال است. پیلارام در این مجموعه آثار با گسست از سنت نگارگری ایرانی در بازنمایی قصص القران به نوعی نظام فراهنجاری دست یافته است که در چهارچوب مفاهیم هنجارگریزی «جفری لیچ»، قابل تبیین است. از منظر لیچ، انواع هنجارگریزی در حوزه لفط و معنی، در هشت قالب واژگانی، آوایی، نوشتاری، نحوی، گویشی، معنایی، سبکی و زمانی قابل صورت بندی است. پرسش اصلی پژوهش حاضر ناظر به این مسیله است که چگونه می توان مفاهیم هشتگانه هنجارگریزی جفری لیچ را بر پیکره مجموعه قصص القران تحلیل کرد؟ این پژوهش کیفی با اخذ روش توصیفی-تحلیلی و گردآوری اطلاعات به روش کتابخانه ای، در صدد پیکربندی مفاهیم ادبی نظریه هنجارگریزی جفری لیچ در حوزه هنرهای تجسمی است. یافته های پژوهش بیانگر آن است، پیلارام با کاربست هندسه و ترکیب بندی فعال، استفاده از زبان بصری مستقل طراحی، کاربست تزیینی و غیرروایی از خط، بهره مندی نمادین رنگ و فضا، امتزاج سویه زیبایی شناسی مدرن و هنرهای سنتی، تبلور مفاهیم پیوند و وحدت ادیان، به گونه ای گسست از سنت مصورسازی قصص القران دست یافته است که با مفاهیم «هنجارگریزی» در پیوند و تناسب است.

پوشاک هوشمند و فناوری های پوشیدنی، با قابلیت تعامل با محیط و افراد، ثبت احساسات و تجربیات کاربر، و ارائه امکانات تکنولوژیک گسترده، زمینه ای نوین برای بیان گری و طرح مفاهیم فلسفی و انتقادی فراهم آورده اند. فشن تک، به عنوان نقطه تلاقی مد و فناوری، مرزهای سنتی طراحی پوشاک را گسترش داده و ابعاد جدیدی از بیان گری و کارکرد را به نمایش می گذارد. این پژوهش، با هدف بررسی نقش فشن تک در خلق آثار بیان گرایانه، به تحلیل شش مجموعه منتخب از حسین چالایان، یکی از برجسته ترین طراحان لباس مفهومی، می پردازد. این مجموعه ها شامل «قبل از منفی اکنون»، «صدویازده»، «هوابرد»، «خوانش»، «آماده پوشیدن» و «روم تُن» هستند. پژوهش با رویکرد توصیفی-تحلیلی و استفاده از روش تحلیل محتوا، ابعاد بیانی و کارکردی این آثار را مورد بررسی قرار می دهد. یافته ها نشان می دهد که چالایان با بهره گیری از فناوری های نوین، محدودیت های پوشاک سنتی را از میان برداشته و پوشاک را به ابزاری برای تعامل حسی و ارتباط با کاربر تبدیل کرده است. این آثار، فشن تک را نه تنها به عنوان یک ابزار کاربردی، بلکه به عنوان یک رسانه بیانی برای مفاهیم پیچیده فلسفی و اجتماعی معرفی می کنند.