ملک محمد فرخزاد

در عرفان اسلامی آثار بسیار کثیری وجود دارد که هریک با رویکردی گوناگون سعی در شناسایی و معرفی جهان هستی دارد و غالباً روش ها و ابزارهایی همانند: کنایه، نماد، مفاهیم مجازی و استعاری را برای نمایش جهان درونی عارف با الگو از دنیای پیرامونش به کار گرفته اند. این رویکرد در مثنوی ستون سترگ ادبیات عرفانی و تمثیلی، مشهود است. مولانا این ابزارها را در ساحت های تمام موضوعات خویش تعبیه نمود که می توان از این موضوعات به عنوان موضوعات پرکاربرد تمثیلی و عرفانی مولانا نام برد که از جمله مهمترین آن ها عبارتنداز: انسان کامل، معرفت خداوند و شناخت هستی است. مولوی با بهره بردن از تعالیم عمیق دینی و تجربیات مهم ترین عارفان پیش از خود و آمیختن آنها با تجربیات عرفانی و تکیه بر مصادیق تمثیلی ادبیات فارسی توانست جهان شناسی، انسان شناسی عرفانی و در مجموع معرفتی تام و بسیار متعالی را در آثار منثور و منظوم خویش به بشریت عرضه نماید. هدف اصلی این جستار بررسی سرچشمه های عرفانی در مثنوی مولوی با تکیه بر ابزارهای تمثیل در چارچوب موضوعات یادشده می باشد. این جستارها به روشی تحلیلی و اطلاعات مورد نیاز به روش کتابخانه ای و با استناد به مقالات و آثار از پیش پرداخته شده، جمع آوری گردیده است.

قهرمان مصیبت نامه «سالک فکرت» است که به دنبال شناخت حقیقت است. آنچه در مصیبت نامه نشان داده شده تلاش روح و فکر آدمی در جهت پی بردن به حقیقت و کنه معنی وجودی خداست که آن را در خود می یابد. در لابه لای این حکایات تمثیلی مواردی نغز از تشبیه، تمثیل، مثل، استعاره تمثیلیه و اسلوب و معادله به چشم می خورد. در این تحقیق محققان در پی یافتن آنند که عطار در مصیبت نامه چگونه از تمثیل بهره برده و از چه انواعی بهره گرفته است، انواع تمثیل چه تأثیری در بیان شاعر داشته، ساختار تمثیل در حکایات تمثیلی مصیبت نامه چگونه است به شیوه کتابخانه ای و از طریق فیش برداری به توصیف و تحلیل داده ها پرداخته شده است.

متون نظم و نثر ادب فارسی علاوه بر دارا بودن مضامین زیبای ادبی، مذهبی، اخلاقی، علمی و ... دربردارنده اطلاعات مفیدی درخصوص اجتماعات و طرز زندگی ایرانیان در قرون گذشته و حال  هستند. در متون نظم عصر صفویه که مقارن با ظهور سبک هندی در شعر فارسی است، شاهد نمود بیشتر عناصر گوناگون فرهنگ عامه ازجمله، فرهنگ اعتقاد به فال و طالع هستیم. در این میان، کتاب فالنامه یکی از آثار فاخر ادبی دوره صفویه است که به شکل نسخ مصور نیز وجود دارد و نسخه ای از آن در موزه توپقاپی سرای استانبول نگهداری می شود. محسن تأثیر تبریزی نیز از شاعران با ذوق عصر صفویه در غزلیاتش اشارات زیادی به مسائل مرتبط با فرهنگ عامه ازجمله باورها، رسوم، نحوه زندگی مردم، زبان محاوره و... دارد؛ بنابراین در این پژوهش سعی خواهد شد پس از اشاره به اوضاع سیاسی و اجتماعی عصر تأثیر تبریزی و بیان علل نفوذ چشمگیر فرهنگ عامه در شعر این دوره، به بازتاب فرهنگ فال و طالع در غزل های او بپردازیم؛ و با ارائه نمونه هایی از ابیات، زیبایی های شعر وی و دیدگاهش را در این خصوص نشان دهیم همچنین تأکیدی داشته باشیم به اهمیت مطالعات ادب فارسی در جهت احیا و حفظ فرهنگ عامه ایران. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای به رشته تحریر در آمده است. یافته های پژوهش حاکی از نقش پررنگ فرهنگ عامیانه فال بینی در آثار تأثیر تبریزی و فالنامه مصور موجود در موزه توپقاپی سرای استانبول است. اهداف پژوهش: بررسی بازتاب انواع طالع بینی و ابزار آن در غزلیات تأثیر تبریزی. بررسی بازتاب انواع فال و استخاره در غزلیات تأثیر تبریزی. سؤالات پژوهش : بازتاب انواع طالع بینی و ابزار آن در غزلیات تأثیر تبریزی چگونه است؟ بازتاب انواع فال و استخاره در غزلیات تأثیر تبریزی چگونه است؟

در دوره ای که «جهان وطنی» به شدت تبلیغ می شود، پاسداشت عناصر هویت بخش بومی و قومی، امری اجتناب ناپذیر و شایسته می نماید که بار این مهم را بسیاری از هنرمندان، شاعران و نویسندگان کشورها بر دوش می کشند. این پژوهش برآن است تا نشان دهد که «منوچهر آتشی» شاعر بلندآوازه جنوب در فضای سرشار از تبلیغات بنیان برافکن که از همه سو افکار را تسخیر کرده است، چگونه توانسته هویت بومی و منطقه ای خود را در فضای بیکرانه شعر ماندگار سازد. بررسی ها نشان می دهد که آتشی برای نگهداشت عناصر هویت بخش بومی و منطقه ای خود، از بستر تمثیل سود جسته و با نقل روایت و ذکر خاطرات از گذشته ای بس دور تا زمان حاضر، هویت بومی را در شعرش خوانا و تأثیرگذار کرده است. سپس با تلفیق بین لغات، اصطلاحات، ضرب المثل ها و واژگان بومی منطقه خود با زبان رسمی فارسی، به این توانایی دست یافته تا هویت بومی و اقلیم و در نهایت اشعار خود را ماندگار سازد.

بحث غربت انسان در عرفان، مبحث مهمی است. مهم ترین مشکل انسان عارف، دور شدن از وطن اصلی است و همت او برای بازگشت به دوران وصال مضمون تمام کتاب های عرفانی است. عارف به دلیل اعتقاداتی که دارد نمی تواند همانند سایر مردم زندگی کند؛ ازاین رو، غالباً به گوشه نشینی و کناره گیری از مردم روی می آورد. با توجه به این که غربت دارای انواع مختلف است و در مثنوی غربت عارف به اشکال مختلف مانند غربت در دنیا، غربت روح در جهان مادی، غربت در میان اهل ظاهر اشاره شده است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و تحلیلی و با تکیه بر داده های منابع کتابخانه ای انجام شده است. در این پژوهش به بررسی غربت در میان اهل ظاهر از دیدگاه مولوی پرداخته شده است. یافته های پژوهش نشان می دهد که مولوی به عنوان عارفی وارسته، زندگی عرفای بزرگ را در گوشه نشینی و خلوت بیان نموده و حضور در جمع عوام را آفتی برای سلوک می داند؛ زیرا غالباً عامه و اهل ظاهر درکی از کنش های عارف ندارند؛ علاوه بر این که به قضاوت نادرست می نشینند، صحبت آن ها نیز برای عارف بی فایده و گاه مضر است؛ بنابراین خلوت گزینی و سفرکردن و دورشدن از مردم راهکار مناسبی برای پوشش دادن این غربت است. در این میان چله خانه ها با ساختار بصری خاص خود محیطی امن برای چله نشینی عارفان مسلمان هستند. اهداف پژوهش: بررسی اهمیت غربت و چله نشینی عارفان با توجه بر مثنوی مولوی. بررسی ویژگی های بصری چله خانه های عارفان اسلامی. سؤالات پژوهش: غربت و چله نشینی چه اهمیتی در زندگی عارفان دارد؟ چله خانه های عارفان اسلامی دارای چه ویژگی های بصری است؟

با بررسی عوامل شادی در غزلیات مولانا به این نکته می رسیم که طلب و کشف حقیقت و کسب رضایت حق تعالی است که بر کمال طلبی و بندگی انسان در برابر معبودش دلالت دارد و فرح روحانی را در او پدید می آورد. نوع شادی مولانا انفسی و درونی است. در کنار هم بودن غم و شادی در جهان بینی مولانا با جلوه های موسیقایی و صور خیال پویا برای بیان مستی و شعف و شادی روحانی مولانا است که او را از عالم آفاق به انفس می رساند. می توان رویکرد مولوی را در وادی معرفت الهی، به ویژه در «دیوان کبیر»، مبتنی بر شور و نشاط، عنوان کرد؛ و در اثبات چنین مدعایی، ابیات قابل توجهی، در این اثر ارزشمند عرفانی، خودنمایی می کند. از طرفی غم و شادی در غزلیات حافظ نیز نقش پررنگی دارد؛ حافظ غم و شادی را دو روی زندگی می داند و نقش آن ها را در زندگی مورد تأکید قرار می دهد. مقاله حاضر، حاصل تأمل و تعمّق در برجسته ترین مضامین مربوط به شادابی در «کلّیات شمس» و دیوان حافظ است.

   نخستین اصلِ کلامی، فلسفی و عرفانیِ موردِ اجماعِ قاطبه ی مسلمانان و جمله ی پیروانِ ادیانِ ابراهیمی، اصلِ توحید است که بی گمان، باور به این اصلِ خدشه ناپذیر، محصولِ حقیقتِ وحدت است که بر سراسرِ هستی، حکمرانی می کند؛ لکن این مسأله را نمی توان نادیده گرفت که حصولِ معرفتِ تامّ نسبت به این قاعده ی متقن و بنیانِ مستحکم، امری به مراتب، صعب الوصول و دیریاب است و به گواهیِ عقل و نقل، تنها، بهره ی اوحدیِّ از اولیای الهی گشته است؛ و به بیانِ دقیق تر و مطابق با فرموده ی عرفای شامخِ ممالکِ اسلامی و مناطقِ ایمانی، وجهِ اتمّ و صورتِ اصحِّ توحید، در یدِ اختیار و حدِّ اقتدارِ انسانِ کاملِ اکمل، یعنی جنابِ ختمی مرتبت است. به باورِ اندیشمندانِ اسلامی، شناختِ مرزِ میانِ وحدتِ احدی با وحدتِ عددی، از عهده ی غالبِ آحادِ بشر خارج است؛ و آن چه که اربابِ معرفت از آن با عنوانِ فناء فی الله یاد می کنند، در واقعِ امر، استغراق در اقیانوسِ ناپیداکرانِ وحدتِ احدی است؛ وحدتی که خدای واحدش، به هیچ وجهِ من الوجوه، قبولِ ثانی نمی کند. مقاله ی  حاضر، عهده دارِ بررسیِ موضوعِ مذکور در آثارِ فریدالدین محمّد عطار نیشابوری است.

یکی از انواع موسیقی شعر، موسیقی درونی است که بیشتر به صورت تکرار آوایی دیده می شود. این نوع موسیقی در کنار قافیه و ردیف علاوه بر این که به هماهنگی آوایی بیت کمک می کند، از نظر معنایی نیز دارای اهمیت است. گویندگان به دلایل مختلفی نظیر تأکید بر یک موضوع، نشان دادن اهمیت آن و جلب نظر مخاطب، به تکرار می گرایند. تکرار دارای انواعی است که با نام های مختلف در آرایه های لفظی مطرح می شود: واج آرایی، جناس، تکرار هجا، تکرار کلمه، شبکه معنایی، ردالصدر علی العجز، ردالعجر علی الصدر و ... در این پژوهش با هدف شناخت ویژگی های آوایی مثنوی مولوی و حدیقه سنایی، به روش توصیفی-تحلیلی این دو اثر را از نظر نحوه تکرارها، مورد بررسی قرار داده و به این نتیجه رسیده ایم که تکرار کلمه یکی از عناصر مهم در این دو اثر به شمار می رود. تکرار کلمه در مثنوی هدفمندانه تر بوده و به انسجام معنایی و روابط طولی ابیات کمک کرده است. انواع دیگر تکرار از جمله: تکرار در آغاز ابیات متوالی، تکرار از ابتدای مصراع ها، واج آرایی، شبکه معنایی، تکرار هجا، تکرار مصوت نیز در مثنوی مولوی و حدیقه سنایی دیده می شود اما در هر دو اثر به شیوه ای هنرمندانه بدون گرایش به تکلف ایجاد شده است.

تکنیک های زبانی که در مقالات شمس مورد توجّه قرار گرفته است، به نحو شایسته ای در بیان مفاهیم عارفانه به مخاطب کمک می نماید. مقالات به عنوان تنها اثر باقی مانده از شمس اهمّیت ویژه ای در تاریخ ادبیات دارد؛ امّا کمتر مورد توجّه قرار گرفته است. مهم ترین علّت این امر را شاید بتوان در ژانر گفتمانی خاص این کتاب دانست. آنچه در مقالات در نگاه نخست جلب توجّه می کند، سبک خاص نوشتاری آن است که به صورت یادداشت های گفتاری نوشته شده اند، گویی یادداشت های شخصی ای است که هیچ گاه حالت گفتاری خود را از دست نداده و در واقع به نوشته تبدیل نشده است. شفاهی بودن گفتمان مقالات در جای جای این کتاب به وضوح قابل مشاهده است و همین امر سبب ویژگی های زبانی خاصّی در این کتاب شده است. زبان به کار رفته در مقالات شمس، زبانی خاص و تا حدی متفاوت از زبان متون دوره پیش از خود و البته دوره های بعدی است. مقالات شمس برای خود سبک و سیاقی ویژه دارد از جمله استفاده از نام آوا که می توان با تحلیل و بررسی، ویژگی های زبانی آن را بهتر نشان داد. نام آواها (onomatopoein)یکی از خصوصیات زبان گفتار است که می تواند به سهولت موقعیت های طبیعی را به شکلی واقعی در زبان بازنمایی کند. پژوهش حاضر که به شیوه توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای با هدف معرفی نوعی از نوشتار در مقالات شمس نگاشته شده است، نشان می دهد که شمس از ویژگی های آوایی زبان در این اثر در جهت تبیین اغراض محاوره ای گوینده به خوبی استفاده کرده است.

بر اساس نظریات ساختگرای یاکوبسن و افرات درباره نقش های ارتباطی کلام بین گوینده و مخاطب، پیامی معنادار مبادله می شود که از طریق یک مجرای فیزیکی انتقال می یابد. به عقیده آن ها این الگوی ارتباطی در تمام کنش های ارتباط کلامی مصداق دارد و ارسال پیام نیاز به زمینه ای دارد که یا رمز کلامی است یا در قالب کلام گنجانده می شود. عارف آن هنگام که می خواهد جهانی را نشان دهد که در آن الفاظ کارکرد خود را از دست می دهند، گاه به نقل داستان هایی در ستایش خاموشی می پردازد و گاه خود نیز خاموش می شود. با توجه به الگوی ارتباطی یاکوبسن می توان از خاموشی در فرآیند ارتباط به خوبی بهره مند شد و لذت حاصل از دریافت سکوت را در شش نقش ارتباطی گفتار جست و جو نمود. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد که کاربرد برخی از نقش های ارتباطی سکوت در کلام مولانا مانند نقش ترغیبی و نقش ارجاعی دارای بسامد بیش تری است. بررسی معنا شناسی گفتمان خاموشی در تخلص مولانا بر اساس غزلیات شمس

مقاله آرکی تایپ و مفهوم عرفانی پل در مصیبت نامه عطار برگرفته از پایان نامه دکتری می باشد. در مصیبت نامه چند حکایت بر روی پل اتفاق می افتد: 1- حکایت عبدالله طاهر در شکار 2- حکایت ملکشاه و گاو پیرزن 3- حکایت بهلول و هارون. هدف از این تحقیق مطابقت برخی نماد های به کار رفته در مصیبت نامه با نظریه کهن الگوی کارل گوستاو یونگ است. سپس به میزان خود آگاهی عطار در به کار بردن نماد های به کار گرفته شده در مصیبت نامه پرداخته شده است؛ تا چه اندازه عطار نماد ها را ناخودآگاهانه به کار برده است؟ می توان نتیجه گرفت که پل استعاره از دنیا است که با دیدی دیگر می توان آنرا در ارتباط با کهن الگوی عبور از آب دانست. یکی از دلایل استفاده از نماد پوشیدن اسرار عرفانی از نا اهلان بوده است. عطار با استفاده از عناصر و شخصیت های مشخصی به ساخته و پرداخته کردن دیدگاه خود پرداخته است. همچنین درکنار مصیبت نامه از منابع عرفانی دیگر جهت بررسی در این نظریه استفاده شده است. این تحقیق به شیوه کتابخانه ای و به وسیله ابزار فیش به شکل تحلیلی توصیفی انجام شده است.

گئورگ گادامر، نظریه منحصر به فردی را ارائه کرد که امروزه با عنوان هرمنوتیک یا تأویل متن شناخته می شود. گادامر، نفسِ مسأله فهم را مورد موشکافی قرار داده ؛ به بیان دیگر برای او هستی شناسی، فهم و شرایط حصول فهم بیش تر مطرح است تا اینکه یک متن را چگونه و با چه روشی فهم پذیر سازیم و معتقد است معرفت وابسته به تاریخمندی، زبان و پیش داوری هاست. با توجه به آنکه در هرمنوتیک فلسفی در باب اصل پدیده فهم بحث می شود تا قواعد و روش های تفسیر فهم یا همان مبانی فهم و شرایط وجودی آن، بنابراین طبق این مصداق، باید هرمنوتیک مولوی را هرمنوتیک فلسفی دانست. از نظر مولانا فهم و اندیشه یکی از مهم ترین وجوه تمایز انسان از سایر موجودات است. نخستین کاوش مولانا درخصوص ماهیت فهم توجه به موضوع مشترکی است که قرار است بین او و مخاطب ردّ و بدل شود. وی برای این امر ساختار تو در توی داستان را بر می گزیند. مولانا انسان را معادل زبان می داند و این درست یعنی همان اندیشه ای که گادامر مطرح می کند. در تبیین رابطه میان اندیشه، فهم و زبان معتقد است که رابطه اندیشه و زبان، رابطه ماده و صورت است. این پژوهش به روش توصیفی– تحلیلی و بر مبنای داده های کتابخانه ای صورت پذیرفته است و در پی آن است تا نشان دهد که مولوی نیز چونان گادامر برای هستی شناسی فهم و شرایط آن اهمیت بسزایی قائل است. نتیجه ای که از این مقاله می توان گرفت این است که: اوّلاً مولانا درک و دریافت معانی را در بسیاری از مواقع به فهم خواننده ارجاع می دهد و ثانیاً با ساختار تودرتوی حکایت بر موضع فهم تأکید می کند و زبان را در موضوع فهم به روش هرمنوتیکی مورد توجه قرار می دهد.

ابوسعید ابوالخیر از بزرگ ترین عرفای ایران زمین است. انسان دوستی و عشق به آن ها را می توان از بارزترین ویژگی های شخصیتی دانست که این در پیوند با عشق به همه موجودات و در یک کلام کلّ کائنات و جهان هستی است. ابوسعید نظام معانی قراردادی و مصطلح را ویران می کند و به معنایی جدید و تعریف تازه ای می رسد که محصول مشرب فکری او و مکتب خراسان است. مکتب خراسان به واسطه لاقیدیشان نسبت به ظواهر شریعت، سکر، شطحیات و ملامت گری بسیار، به نوعی تسامح و تساهل در باب دین و امور دینی مشهور شده اند. ابوسعید به عنوان نماینده تمام عیار مکتب خراسان جایگاه ویژه ای دارد و تأثیر مکتب خراسان در افکار و اندیشه های وی مشهود است. پرسش اصلی تحقیق آن است که نقش تأویلات (اعم از تأویل آیات، اشعار و پدیده های هستی) در ایجاد روحیه تسامح و تساهل در مشرب فکری ابوسعید و مکتب خراسان به چه صورت است و چه ابعادی دارد. در این پژوهش سعی شده است نگرش ابوسعید به انسان، نحوه بیان و برخورد وی با اقشار مختلف جامعه، پیروان آیین ها و فِرَق مختلف و از سوی دیگر نگرش تأویلی او به جهان مورد بررسی قرار گیرد. نتایج به دست آمده از این بررسی حاکی از آن است که ابوسعید در اسرارالتوحید پدیده های عالم هستی، نصوص دینی و اصطلاحات صوفیانه را مورد تأویل قرار داده است و با توجه به مشرب و مکتب فکری او یعنی عرفان خراسان که بر شادی و شاد کردن دیگران و سُکر تأکید دارد، مهرورزی و شفقّت نسبت به انسان، موجودات و هستی است.

هر کدام از مقوله های هفتگانه زبان فارسی، این ظرفیّت و توانایی را دارند که در ترکیب با اجزای دیگر، واژگان ترکیبی جدیدی بسازند. در این رهگذر، ضمیر، جزو مقوله هایی از زبان فارسی است که سهم چندانی در مطالعات زبانشناسی و دستوری نداشته است. به خصوص بررسی ساختمان ضمایر زبان فارسی و میزان زایایی و گسترش آنها در زبان فارسی، تاکنون مورد پژوهش و مطالعات تحقیقاتی قرار نگرفته است. واژه-سازی از راه ترکیب معمول ترین و اصلی ترین راه در زایایی و گسترش واژگان در زبان فارسی است. تمام مقوله های هفت گانه ی زبان فارسی، ظرفیت ترکیب سازی را دارند. درباره ی ساختمان واژگان ترکیبی مقوله-های فعل، اسم، صفت، قید، حرف و شبه جمله پژوهش های فراوانی صورت گرفته است اما ضمیر تنها مقوله ای است که به آن هیچ اشاره ای نشده است. در این مقاله سعی برآن است که ظرفیت ترکیب پذیری همه ی ضمایر زبان فارسی و میزان زایایی آنها از دیرباز تاکنون، در حیطه ی اسم مشتق مرکب، صفت مشتق مرکب، قید مشتق مرکب و حرف مشتق مرکب مورد بررسی قرار بگیرد. با ذکر شاهد مثال هایی از نظم و نثر فارسی.

دعا یکی از مفاهیم کهن دینی در تاریخ زندگی بشر است و از ادوار گذشته تاکنون در اشکال مختلفی منعکس شده است. بررسی این مقوله در اندیشه مولانا دربردارنده نکات بسیاری است. این تحقیق به شیوه توصیفی- تحلیلی و بر مبنای داده های کتابخانه ای و سندکاوی، به بحث و بررسی پیرامون رابطه بین دعا و قانون جذب از منظر مولانا می پردازد، آنگاه مصادیق متنوع دعا و قانون جذب را در مثنوی مولانا مورد بحث و بررسی قرار خواهد داد. نتایج و یافته های تحقیق حاکی از آن است که با وجود شباهت هایی که دعا و قانون جذب در مثنوی مولانا نسبت به همدیگر دارند؛ تفاوت هایی نیز میان قانون جذب و دعا وجود دارد. ازجمله شباهت دعا و قانون جذب در جهان بینی مولانا کارکرد تقریباً مشابه آن ها می باشد. در هر دو، انسان به دنبال رسیدن به هدف خود است. به عبارت دیگر، قانون جذب و دعا هر دو خواسته ای از انسان را برآورده می کنند. ولی با این حال، تفاوت هایی که بین آن ها وجود دارد. ازجمله اینکه در قانون جذب، انسان با خود نیازش را در میان می گذارد. در اندیشه مولانا، «طلب حاجت» از خداوند صورت می گیرد. در قانون جذب انسان فرمان می دهد و طلبکارانه خواهش خود را مطرح می کند؛ در مثنوی مولانا انسان خواسته خود را توأم با خشوع و خضوع به زبان جاری می کند.اهداف پژوهش:بررسی ارتباط بین قانون جذب و دعا در اشعار مولانا.جایگاه ادعیه در کتیبه های بقعه مولانا.سؤالات پژوهش:چه ارتباطی بین قانون جذب و دعا در اشعار مولانا وجود دارد؟ادعیه در بقعه مولانا چه جایگاهی دارند؟