مجتبی سلطانی احمدی

کوچ ارامنه جلفا به اصفهان در دوره شاه عباس بر پایه سیاست های اقتصادی و سیاسی به انجام رسید و پیامدهایی در پی داشت. نگاه ویژه دولت صفوی به ارامنه در کنار سیاست های مذهبی تساهل محور شاه عباس در قبال مسیحیان، به تدریج پاپ را متقاعد ساخت که می توان از ظرفیت های مسیحیان ساکن فلات ایران به ویژه ارامنه، در جهت تقویت کلیسای کاتولیک در برابر دولت سنی مذهب عثمانی بهره برد. از این رو، فرستادگان ویژه پاپ (کرملیان) از بدو ورودشان به ایران (1016ق/1608م) همواره به دنبال جلب نظر ارامنه بودند تا آنان را به مسیحیت کاتولیک متمایل سازند. کشیشان کرملی برای تحقق این مهم از راه های مختلفی بهره بردند؛ از جمله، آنان با توجه به نقش اقتصادی تجاری ارامنه جلفا، در دوره هایی با همکاری دول اروپایی و برای تطمیع تجار ارمنی جلفا، درصدد ارائه امتیازات تجاری به آنان برآمدند. ارامنه جلفا نیز در ابتدا رویکرد مثبتی به کرملیان داشتند؛ اما پس از چندی، افشای نیات مخفی فرستادگان پاپ، به تقابل ارامنه جلفا با آنان انجامید؛ تقابلی که گاه به اخراج کشیشان کارملیت از جلفا می انجامید. نویسندگان در این مقاله برآنند تا مناسبات فرستادگان پاپ با ارامنه جلفا را تحلیل کرده و پیامدهای آن را تبیین کنند.

تشکیل دولت صفویان شروعی برای استقرار نظمِ شیعی در ایران بود. استقرار نظمِ شیعی تحولی شگرف و عظیم بود که بسیاری از مناسبات تثبیت یافته و مستقر پیشین را دگرگون ساخت و مرزبندی های سیاسی و ایدئولوژیک در جهان اسلام را تغییر داد. نظمِ شیعی ایرانی نمی توانست مورد پذیرش دولت عثمانی و نظم سلطانیِ آن قرار گیرد؛ از این رو صفویان به عنوان پایه گذاران نظامِ جدید، برای عثمانیان در جایگاه دیگری و خصم قرار گرفتند. در آغاز قدرت یابی صفویان، دولت عثمانی نگاهی احتیاط آمیز به صفویان داشت، اما به تدریج و پس از چیرگی کامل صفویان بر ایران زمین، هراس بر آل عثمان مستولی شد و سیاست مقابله جویی با صفویان در دستور کار قرار گرفت. در دوره سلطان سلیم اول، سیاست مقابله جویی پایه گذاری شد و شیعه ستیزی و تکفیر به سیاست غالب عثمانی ها تبدیل گردید. در واقع، واکنش عثمانی ها به استقرار نظمِ شیعی در ایران عهد صفوی، در قالب سیاست تکفیر و شیعه ستیزی نمود یافت؛ این سیاست در گفتار سیاسی و کردار نظامی سلاطین عثمانی در قبال صفویان تبلور کامل پیدا کرد.