ابوالفضل خوش منش

اشتقاق اکبر از جمله وقایع رایج در زبان و از نسبت های میان واژگان «زبان»هاست. قرآن کریم از این قاعده زبانی مستثنا نبوده و به عنوان منبع الهیِ زبان و زبانِ الهی، مجالی بارز برای مطالعه انواع فرایندهای زبانی است. بررسی اشتقاق اکبر در زبان قرآن به مسائل مختلفِ مربوط به این کتاب الهی از جمله اشتقاقات قرآنی، اختلاف قرائات و توسّع در وجوه تفسیری ارتباط می یابد. مقاله حاضر، زمینه-های وقوع اشتقاق اکبر و برخی نمونه های آن را میان ریشه ها و واژگان قرآنی و عربی مورد بررسی قرار داده است. هدف مقاله بررسی سیاق های قرآنیِ مشابه و دارای اشتقاق اکبر و سیرِ لفظ و معنای آن هاست. سؤال اصلی تحقیق در باره چیستی و وقوع این اشتقاق در قرآن و ارتباطات لفظی و معنایی ریشه های حاصل از این نوع اشتقاق با استفاده از روش تحقیق توصیفی و کتابخانه ای و با استفاده از شروح و اشاراتی است که در متن یا گوشه و کنار برخی منابع ذکر شده اند. نتایج تحقیق نشان می دهد که تغییرات تدریجی معنا همگام با تغییرات تدریجی لفظ است و این امر ریشه در جسم و فطرت انسانی دارد و اثر خود را نیز در توسعه قرائت و فهم می گذارد.

رویارویی تشیع با فرق اسلامی دیگر در معرکه بحث های کلامی، بیش از هر موضوع دیگری بر مدار موضوع امامت بوده است. از همین رو شالوده افکنی دقیق و متقن در مباحث امامت و قرار دادن ثقل این بحث ها بر قرآن کریم، همواره در کانون توجه دانشمندان بزرگ شیعه در حوزه کلام قرار گرفته است. در این راستا، پژوهش حاضر بر اساس رویکرد تعلیق پدیدارشناختی، به معنای توقیف و تعلیق هر گونه حکم تصدیقی درباره موضوع مورد مطالعه و توجه صرف به توصیف آن چه در حوزه آگاهی پدیدار گشته، مفهوم امامت را در آیه 79 سوره حجر به عنوان آیه محوری در میان سه دسته از آیات این سوره، بازکاوی می کند. این بررسی پدیدارشناسانه، وحدت شیوه روایت گری حاکم بر این سه دسته از آیات و تناظر بین عناصر آن ها را می نمایاند. بر این اساس، امامت به معنای شکل دادن و نظام بخشیدن به یک مجموعه و حفظ دوام و بقای آن است. این معنا برخلاف سایر معانی طرح شده برای امامت، هم خوان با دیدگاه قرآنی، علاوه بر روابط بین انسانی در روابط بین اشیاء نیز قابلیت طرح می یابد. این رویکرد با بنا نهادن ثقل بحث های امامت بر قرآن کریم و توجه به سیمای صفاتی امام در آن، دایره گسترده تری از آیات را به خدمت گرفته و قابلیت طرح موضوع امامت را در گفتمان اعتقادی برون مذهبی شیعه و در برابر جریان قرآن بسندگی فراهم می آورد و در تقویت مفاهیم مطرح در روایات شیعی پیرامون امامت موثر است.

سوره نحل سوره ای است که از حیث بیان تنوع صورت ها و تبیین مراتب هستی و حیات و طبیعت، در سراسر قرآن کریم منحصربه فرد است. سخنان این سوره در باب پیدایش، مراتب و ماهیت حیات، «خلق و امر الهی»، «جرَیان و سرَیان» آن، گونه ها، کیفیت، حقّانیت و حقیقت مداری حیات، کلیّات و جزئیات مربوط به انواع آن، در آب و هوا و زمین، از آبزیان دریایی گرفته تا انواع چهارپایان و اشاره به انواع منافع خوراکی، نوشاکی و پوشاکی و ترابری آن ها و نیز پرندگان و زنبور عسل و موجودات دیگر، درخور توجه است. روشن است که هدف این سوره از چنین تبیین هایی، تذکار انسان و برانگیختن عزم او برای شناخت این مراتب تمام ناشدنی حیات و طی طریق رشد و معرفت الهی و تبعیت از اوامر «عدل و احسان و ایتاء ذی القربی و خویشتن داری از فحشا و منکر و بغی» و رسیدن به «حیات طیبه» روحی و معنوی ای است که در سیره شخصیت های بزرگِ این سوره، از خلیل(ع) تا خاتم(ص) متجلی شده است. این پژوهش با استفاده از روش تحلیل محتوا و استناد به منابع کتابخانه ای، برداشت های نوینی را از این منظومه بزرگ و گویای قرآنی ارائه داده است.

با سیر در تاریخ نبوت و رسالت، اموری را می یابیم که با حضرت ابراهیم علیه السلام شروع شده اند، اما بروز و استمرار مشهودی از اغلب آنها در رسالت های قبل و بعد از وی به دلایلی همچون کتمان و تحریف و گاه شرایط زمانی و مکانی برخی انبیاء الهی دیده نمی شود، در عین حال، بخش اعظمی از این امور دیده می شوند که با ظهور پیامبر خاتم (ص) تکمیل، بلکه می توان گفت اغلب بازآفرینی می شوند. از جمله این امور می توان عناوینی همچون: ابوّتِ امّت و بر جای نهادن ذرّیه ای با اهداف بزرگ رسالت و امامت، گزاردن حجّ و تقدیم قربانی، دعوت جهانی به فطرت و حنیفیت، خصلت های رأفت و رحمت در مقیاس های رسالی و جهانی، آوردن کتاب، مکانت اسوه حسنه و رؤیاهای رسالیِ صادقه را نام برد. این مقاله با تمرکز بر سخن قرآن کریم، بیان و بازخوانی ای از سیر ختم نبوت را ارائه و نشان می دهد که کار رسول خاتم (ص) در عین «مصدق» بودن نسبت به کوشش پیشینیان یک بازآفرینی زنده به مدد شخصیت جامع و جهانی اوست. این پژوهش بر آن است تا این نمونه ها را با استناد به آیات قرآن کریم، بازخوانی و ارائه دهد و برای نیل به این هدف از منابع کتابخانه ای بهره برده و روش تحلیلی تفسیری را برگزیده است.

بُعد قرآنی و حدیثی شخصیت های بازگشت به قرآن و بیداری اسلامی، از جمله آیه الله طالقانی در دو سده اخیر، امری در خور توجه است. آیه الله طالقانی چهره ای شاخص در مبارزات فرهنگی و سیاسی سال های قبل از انقلاب اسلامی است. مقاله حاضر در باره شیوه او در زمینه نحوه تعامل با اخبار و روایات در تفسیر پرتوی از قرآن و دیگر آثارش سخن می گوید. از جمله نقاط قوت شیوه طالقانی، ذکر روایات حاوی تفصیل ومصادیق احکام فقهی، التفات او به جانب اجتماعی در امر حدیث گزاری، کوشش او در جمع بین مصادیق روایی مختلف در ذیل آیات، نگاه تطبیقی و بین الادیانی و موضع او در برابر «اسرائیلیات» را می توان ذکر کرد و از جمله نقاط محل تأمل می توان به نوع نگاه به او قرائات مختلف قرآن، نحوه مواجهه او با برخی داستان ها و ذکر برخی روایات بدون منبع را برشمرد.

ترکیب «خدازادگی» به معنای ادعا یا پندار فرزند خدا و از نسل او بودن (نه لزوماً با این لفظ) در برخی از متون کهنِ برجای مانده از تمدن های مختلف بشری و نیز در عهدین و قرآن کریم دیده می شود. این سوابق نشان از منافع و جذابیت هایی دارد که پیوسته در اندیشه بشر وجود داشته و وی برای جذب و جلب آنها به کارهایی مختلف دست یازیده و هر بار با روشی جدید این پندار را زنده نگه داشته است. پژوهش حاضر پندار «خدازادگی» و گونه های «خدازادگان» در عهدین را واکاوی و تبیین کرده است. برای دست یابی به این هدف، ابتدا پیشینه این پندار بررسی شده است و سپس گونه های این فرزندان الوهی معرفی شده اند و در نهایت شیوه مواجهه عهدین با آنها بیان شده است. از این بررسی به دست می آید که چگونه چنین تصوری ابتدا پدید آمده و سپس به تدریج در اذهان رسوب کرده است. همچنین، کتاب مقدس عزمی جدی برای نقض و ابطال چنین پنداری از خود نشان نداده است.

حدود یک دهه است که «تدبر در قرآن»، به عنوان رویکردی آموزشی و سازوکاری برای بهره مندی مستقیم و بی واسطه هر فرد از قرآن، موردتوجه اندیشمندان و صاحب نظران قرار گرفته و الگوهای مختلفی برای آن مطرح شده است. این مقاله، با استفاده از روش توصیفی و تحلیلی و بسنده نکردن به مبانی نظری، با مراجعه میدانی به رویدادهای جریان های تدبری، «الگوی سوره محور» را به عنوان یکی از الگوهای مطرح در زمینه آموزش تدبر قرآن در ایران معرفی می کند. این الگو با بهره گیری از مبانی نظری خاص و نگرشی انتقادی نسبت به الگوهای آیه محور، به دنبال دریافت رهیافت های آیات در توالی نظم خاص هر سوره و دستیابی به فهمی منسجم از آن سوره است که در نهایت به کشف جهت هدایتی سوره، منتهی می شود. «بهره گیری از قواعد زبان عربی برای کشف غرض واحد هر سوره» و «ارائه راهکارهای عملی جهت تشخیص غرض اصلی سوره ها» از جمله نقاط قوت این الگو است. از سوی دیگر، «خلط میان تدبر و تفسیر»، «خلط تدبر با تفسیر موضوعی»، «منحصر نمودن تدبر در قرآن به کشف جهت هدایتی سوره ها»، «تغییر خاستگاه تدبر از قلب به ذهن» و «عدم استفاده از روایات معتبر تفسیری جهت فهم معنای مفردات، آیات و سوره ها» از مهمترین موارد کاستی و نقاط ضعف این الگوست.

حکمرانی به مجموعه ای از قوانین، قواعد، فرایندها و سازوکارهایی اطلاق می شود که از طریق آن ها روابط اجتماعی مدیریت و سامان دهی می شود. نهادهای اجتماعی به عنوان ساختارهای پایداری، که از عقاید، باورها، ارزش ها و هنجارهای اجتماعی شکل گرفته است، نقشی اساسی در هدایت و تنظیم تعاملات اجتماعی دارند. این پژوهش به بررسی الگوی حکمرانی نبوی مبتنی بر نظام نهادی می پردازد. فرضیه پژوهش آن است که هرگاه آموزه های قرآن کریم مطابق سنت نبوی، با پذیرش حداکثری امت اسلامی، به مرحله اجرا در آید، مجموعه ای از نهادهای اجتماعی مبتنی بر آن آموزه ها شکل خواهد گرفت و حکمرانی اسلامی در قالب ارتباط شبکه ای میان آن نهادها برقرار می شود. این پژوهش پس از واکاوی مفاهیم «حکمرانی» و «نهاد»، با رویکردی تاریخی اجتماعی، به تحلیل الگوی حکمرانی اسلامی در دوران حیات پیامبر اکرم(ص) می پردازد. یافته های پژوهش نشان می دهد که پیامبر اکرم(ص) با ترویج سنت های اجتماعی اسلام به ایجاد یا ترمیم نهادهایی مانند نهاد خانواده، تعلیم و تزکیه، مسجد، جهاد، وقف و انفاق، امر به معروف و نهی از منکر، نماز جمعه و حج و نهادهای دیگری پرداختند که همگی تحت مدیریت الهی نهاد امامت، رفتار و تعاملات اجتماعی را به سوی تحقق حیات طیبه و سعادت دنیوی و اخروی هدایت می کند و حکمرانی اسلامی، متکی بر قوانین و قواعد الهی، به صورت فرایندها و سازوکارهایی در تعامل و ارتباط میان نهادهای متعالی تشکیل می شود.