رضا کسروی

دولت ترکمنستان در پی استقلال این کشور از شوروی سابق در راستای ارایه هویت جدید از این کشور بر پایه قومیت و فرهنگ ترکمن در منظر جهانی، اقدام به ساخت و الحاق بخشی جدید به عشق آباد کرده است. تدوین چشم انداز جدید برای عشق آباد مقدمه ساخت ""شهر سفید"" است. شهر سفید، نماد ایده آل های دولت در خصوص عشق آباد جدید است و در این میان سیمای شهر، به وسیله ای برای ابراز وجود دولت تبدیل می شود. محصول نهایی، شهریست که علی رغم تلاش دولت برای نمایش تمایز شهر جدید و شهر ایدئولوژیک شوروی از یک سو و تفاوت با فرهنگ معماری بستر تاریخی، شهریست دستوری که به مانند سلف خود یکنواخت است و سیمای شهری در آن به حد نما سازی تنزل یافته است.

این مقاله مشترک، خروجی بحثی است که به ارتباط زیبایی شناسی و اکولوژی و امکان وجود یک «زیبایی اکولوژیکی» می پردازد. امکانی که بر طراحی، برنامه ریزی و مدیریت منظر مؤثر است. ما سؤالات حل نشده و درک مشترکمان درباره این ارتباط و اهمیت زیبایی شناسی در فهم و تأثیر آن بر تغییرات منظر را تشریح و راه هایی که در آن زیبایی شناسی و اکولوژی احتمالاً متضاد یا مکمل اند را توصیف می کنیم. در ابتدا برای درک بهتر موضوع، رئوس مدل مفهومی ارتباط زیبایی شناسی- اکولوژی ارائه می گردد. ما فرض کردیم : 1. با اینکه پدیده های انسانی و زیست محیطی در گستره مقیاسی وسیعی رخ می دهند اما انسان در مقیاسی خاص با پدیده های زیست محیطی درگیر می شود که آن مقیاس خاص، تجربه های او از منظر اطرافش است. یعنی قلمرو ادراکی انسان. 2. تعاملات درون این قلمرو، باعث افزایش تجربه های زیبایی شناختی می شود که می تواند منجر به تغییراتی گردد که بر انسان ها، منظر و درنتیجه بر اکوسیستم مؤثر است. 3. زمینه یا بستر (متن)، بر تجربه زیبایی شناختی از منظر مؤثر است. زمینه، دربرگیرنده اثرات انواع مختلف منظر (کشاورزی، فرهنگی، شهری و طبیعی) و نیز فعالیت های فردی و اجتماعی است. به نظر ما برخی بسترها و زمینه ها دارای نوعی از زیبایی هستند که سنتاً به آن ها «زیبایی منظره» گفته می شود و برخی دیگر واجد نوعی متفاوت از تجربه زیبایی مانند هویت و تعلق هستند. سرانجام خواهیم گفت که چگونه مداخله از طریق برنامه ریزی منظر، طراحی و مدیریت آن یا به طریق دانش افزایی ممکن است به برقراری ارتباط مطلوب بین زیبایی شناسی و اکولوژی بیانجامد. ما ویژگی های بحث انگیز این زیبایی شناسی اکولوژیکی را بررسی می کنیم. این مداخلات که می توانند در حفظ الگوهای مفید منظر و شیوه های آن کمک کننده باشند، ذاتاً هنجاری هستند ما وجوه اخلاقی معانی آن ها را مدنظر داریم.

فرایندکشف رابطه میان اشیا و حوادث و درک نسبت آن ها با هم منتهی به تولید معنا می شود. در فرایند تولید معماری به مثابه هنر، زیبایی آفریده می شود. هنگامی که انسان با اثر زیبا مواجه می شود، می تواند با بررسی و تحلیل و بازخوانی آن اثر به قواعدی که منجر به تولید اثر زیبا شده پی ببرد. در این تحقیق، اثر زیبا، معماری ساخته شده توسط مردم ساکن منطقه 17 شهرداری تهران است. منطقه 17 از جمله مناطق مهاجرپذیر شهر تهران است که مهمترین ویژگی کالبدی آن فرسودگی بوده و در گذشته نه چندان دور، فقر جز جدایی ناپذیر زندگی ساکنان شمرده می شده است. نماهای ساختمان های مسکونی منطقه 17 شهرداری تهران که طی یک مسابقه عکاسی توسط مردم به عنوان اثر زیبا برگزیده شده اند، موضوعی است که در این مقاله بدان پرداخته می شود. در گام اول، کشف آنچه از نظر مردم زیبا دانسته شده و در گام دوم دست یابی به قانون مندی این «زیبایی شناسی» مد نظر بوده است. روش این پژوهش استنتاج نکات مشترک حاصل از تحلیل نمونه هاست و از روش های کمی به منظور فهم و تفسیر پدیده های کیفی در چندین نمونه از بناهای منتخب توسط مردم استفاده می کند. پارمترهای کمی مورد بررسی عبارتند از اشکال و تناسبات، رنگ، مصالح، تزیینات، سن و سبک نماهای ساختمانی منتخب. تحلیل دست آوردهای حاصل از بررسی پارامتر های کمی نشان می دهد با توجه به اتفاقات سال های اخیر همچون افزایش قیمت زمین و مسکن، همچنین گسترش تهران، افزایش جمعیت و قرارگیری این منطقه در متن شهر تهران، تمایل روشنی در مردم ساکن برای تغییر سابقه ذهنی ناشی از فقر در گذشته و نشان دادن نوعی رفاه در زندگی شان است. گرایش فراوان به استفاده از سنگ در نما، پیدایش نماسازی کلاسیک غربی که پیش از این بیشتر در شمال شهر دیده می شد و ترادف نو بودن و زیبایی در ذهن ساکنان و استفاده از رنگ های جلب توجه کننده، نشان دهنده تمایل مردم برای ابراز تمایز و تغییر طبقه اجتماعی است.

برای تبیین جایگاه باغ در منظر حافظ و بیانِ این مسئله که نسبت و ارتباط هنر باغ و شعر از حیث آفرینش هنری باهم چیست که مفهوم باغ به نحوی پربسامد در شعر حافظ حضور می یابد، باید ساحت ادراکی این دو مورد مداقه قرار گیرد. مقایسه این دو هنر بر اساس مؤلفه های بصری، شکلی صرف یا وجوه تعقلی صرف امکان پذیر نیست و در این زمینه تعلق این دو هنر به دو ساحت ادراکی مختلف هنرهای تجسمی و غیر تجسمی و سلسلهِ تحولات نگاه درونی و انفسی به طبیعت را در جریان شعر فارسی باید موردتوجه قرار گیرد. هدف این مقاله کشف چگونگی این رابطه درونی است و می خواهد نشان دهد استفاده فراوان از واژگان مرتبط با باغ در شعر حافظ را باید محصول قرابت نحوه آفرینش هنری در رابطه با تبیین حکمت آفرینش در نگاه او دانست. قرابتی که نه از هم نشینی باغ ساز و شاعر در عالم بیرون که از ارتباطی درونی و انفسی حاصل می شود. طبیعت در شعر حافظ به طورکلی و باغ به طور خاص، توصیف عینیات نیست و برای شناخت آن باید جهان بینی شاعر را مورد مداقه قرار داد. برای شناخت جهان بینی عارف، شناخت سیر تحول نگاه به طبیعت در نزد عارفان و تبدل مفهوم زهد در تاریخ تصوف ضرورت می یابد. در چنین بینشی است که بهشت زمینی می شود و زمین بهشتی. از طرفی بنیان فکری هنرمند هر دو وجه فاعلی و مفعولی طبیعت را می شناسد. وجه فاعلی آن که آفرینش هنری در قالب شعر، باغ و ... از آن سرچشمه می گیرد و هنر را بااخلاق مربوط می کند. قلمرو هنر آنجا آغاز می شود که طبیعت و اخلاق درهم آمیخته و باهم یگانه شوند. طبیعتی که چنان به اخلاق خود درآمیخته که وجودش را نمی توان بی آن تصور کرد، هنر نیز همین احساس لذت وجود دارد. طبیعتی که در هنر، اخلاق خود را یافته است و از منطق درونی خویش پیروی می کند. در این کشاکش، همچنان که طبیعت درون آرایش می یابد و زبان، طبع شاعرانه پیدا می کند، طبیعت سرکش بیرون نیز به دست انسان از نو آرایشی می یابد و نیروهای وحشی از آن رانده می شود و طبیعتی می شود آرایش یافته به دست انسان و برای انسان، یعنی- یک باغ، یک طبیعت انسانی.

تفاوت کالبد امروز و دیروز شهر ایرانی و هزارچهره بودن سیمای شهری امروز، نزد برخی از منتقدان معماری و شهرسازی به بی هویتی یا بحران هویت تعبیر می شود. در این میان، ازمیان رفتن کالبد شهرهای سنتی و به وجودآمدن تفاوت زیاد در سیمای شهری ازنظر فرم، مصالح و رنگ بناها در مقایسه با گذشته دلیل موجه ازدست رفتن هویت ارزیابی می شود. گویی که اثبات هویتمندی سیمای یک شهر منوط به حفظ نشانه های کالبدی گذشته است و دگرگونی و تغییر کالبدی با حفظ تشخص یا هویت سازگار نیست، تا جایی که از آن به بحران یاد می شود و مدیریت شهری را به صرف هزینه های فراوان برای احیای هویت ازدست رفته یا دچار بحران وامی دارد. پرسش این مقاله چرایی این برداشت نزد متخصصان و متولیان سیمای شهری در لایه فلسفی است. این تحقیق کیفی با رجوع به شرح نظرات ملاصدرا در منابع مکتوب و نتیجه گیری از طریق استدلال عقلی و فلسفی به پاسخ می پردازد. ابداع فلسفی ملاصدرا یعنی «اصالت وجود» در مقابل «اصالت ماهیت» نشان می دهد که هویت، امری از سنخ وجود است. تبیین حرکت در جوهر شی به معنای نفی ثبات و ایستایی و اثبات سیالیت و پویایی در «هویت» است. یعنی برای هویتمندی سیمای شهری به جای تکیه بر شاخصه های ماهیت از قبیل شکل، رنگ و مصالح معین و ثابت، باید به دنبال صفات وجودی مثل انسان واری، نظم و حق مداری بود که در تحولات زمان مندِ کالبد شهر ملازم آن بوده اند. به همین ترتیب بحران هویت را باید در فقدان صفاتی از قبیل تکثر و نظم و تحمیل ثبات و ایستایی به آن جستجو کرد. ازهمین رو راه حل های این رویکرد در مقابل رویکرد اصالت ماهیت، غیرکالبدی و در واقع، معرفتی است. از این منظر طرح های ساماندهی کالبد که با توجیه هویتی به دنبال بازگرداندن و تکرار شکل، مصالح و رنگ های گذشته به آن هستند، مبنای مستحکمی ندارند.

این مقاله به بررسی برخی از باغ های هندی-ایرانی قرن شانزدهم و هفدهم در منطقه «دکن»، در جنوب هند می پردازد. مدعای مقاله این است که نوع زمین و شیوه مدیریت آب در جنوب هند گونه ای از منظر را پدید آورده که به طور قابل ملاحظه ای با آنچه در شمال هند و ایران وجود دارد متفاوت است. باغ های دکن که در نزدیکی منابع فراوان آب قرار گرفته اند، پاسخی به بستر جغرافیایی و فرهنگ بومی هستند. عمارت هایی که در میان آب ساخته شده اند و جزئیات استخرهایی که در دوران پادشاهیِ عادل شاهیان در نزدیکی «بیجاپور» ساخته شده اند شاهد این امر هستند. جانمایی کاخ ها بر روی تپه های مشرف بر آب و باغات وسیع نیز پاسخی به بستر جغرافیا و فرهنگ بوده؛ چنانکه در حیدرآباد و «گُلکُندا» در دوران سلسله قطب شاهیان شاهد آن هستیم. در این منطقه و همچنین در بیجاپور، از باغها در فصول بارانی نیز استفاده می شده است. با اینکه زنان، شاه را در بازدید از باغات همراهی می کردند، باغ های ویژه زنان، با نام باغ های «زنانه»، تنها در ارگ وجود داشته است؛ جایی که بتوان حفظ حریم خصوصی آنان را تضمین کرد. مردم، به طور کلی، تنها گاه به گاه و پس از بازدید سلطان بود که می توانستند از باغ های لذتِ شاهی بهره مند شوند. باغ های دکن همچون دیگر باغات شبه قاره هند نه فقط در روز که خصوصاً شبها مورد استفاده بوده است. از آنجا که بسیاری از گل های هندی سفید، بسیار خوشبو و جاذب حشرات شبانه اند و شبها برای گرده افشانی باز می شوند، یک سنت شب نشینی هندی به نام «ماه- باغ» وجود داشته است. به طور سنتی دیرزمانی است که در شبه قاره هند گل های خوشبو با عشق و انگیختگی مرتبط است و عاشق پیشگان در باغ ، خصوصاً در خنکای روز که گل ها عطر خود را می پراکنند محظوظ می شدند. در نتیجه می توان گفت هرچند باغ های دکن از خانواده باغ های هندی-ایرانی بوده و به نوع مشابهی استفاده می شده است، نوع زمین و استفاده از شیوه های هندی در مدیریت و ذخیره آب در منطقه دکن، منظری را رقم زده است که ریشه در خاک هند دارد. اگر این باغ ها به لحاظ سبک، ایرانی هستند اما مزاج و طبعی بسیار هندی دارند.

امروزه واژه نظر و هم خانواده های آن مانند نظرگاه، منظر و منظره با بسامد زیاد در زبان فارسی مورد استفاده قرار می گیرند. پس از انتخاب واژه منظر به عنوان برابر نهاد واژه انگلیسی لنداسکیپ پیگیری ریشه های زبان شناختی آن و کشف نسبت آن با واژه نِگر فارسی با عنایت به سابقه منظرین تمدن ایرانی، مورد توجه برخی از زبان شناسان و متخصصان رشته معماری منظر قرار گرفت. به نظر می رسد شباهت ظاهری و معنایی این دو واژه، اصلی ترین دلیل تقریب این دو کلمه است به نحوی که برخی از زبان شناسان متاخر، به مُعَرّب بودن این واژه اشاره کرده اند. بررسی ریشه های واژه نِگَر در متون فارسی باستان و میانه و همچنین در متون زبان شناسی فارسی از یک طرف و ریشه یابی کلمه نَظر در خانواده زبان های سامی از دیگر سو نشان می دهد این دو واژه به دو دنیای متفاوت زبان- فرهنگ تعلق دارند و در این میان، واژه نَظر از اصیل ترین واژگان زبان های سامی است و به طورکلی کهن تر از آن است که در گروه معربات جای بگیرد. از دو واژه منظر و منظره از ریشه واژه نَظَر عربی در ادبیات فارسی فراوان استفاده شده است و جستجو در منابع لغت و صرفِ زبان عربی نشان می دهد برخلاف تصور نسبتاً رایج که کلمه مَنظَره را از برساخته های فارسی زبانان می دانند، این واژه نیز عربی است و قابل توجه آنکه در سرآغاز سرایش شعر به زبان فارسی دری، واژه منظره در ابتدا و سپس منظر در دیوان شعرای پارسی گو برای بیان معنایی مورد استفاده قرار گرفته که در معماری و تمدن ایرانی مسبوق به سابقه بوده است.

ورود اسام به هند از پل ایران، عناصر معماری جدیدی را نیز به معماری هند افزوده است؛ از جمله باغ ایرانی. به تبع تفاوت در نحوه ورود اسام به هند، خواه از طریق فتوحات امرای مسلمان خواه بزرگان تصوف، معماری مقابر اسامی آن دارای دو نوع متفاوت است. مقابر طبقه حاکم مسلمان در گونه باغ  مزار ساخته شده که متأثر از سنت با غسازی ایرانی، نماد گونه کلاسیک مقبر هسازی اسامی هند است. این مقابر به صورت عناصری شاخص )یادمانی( و جدا از بافت شهری ساخته شد هاند. از دیگر سو مقابر مشایخ و بزرگان تصوف به صورت بلافصل از کاربر یهای شهری مانند بازار، همساز و همنوا با بافت شهری ساخته شد هاند و گونه ارگانیک مقبر هسازی اسامی هند را شکل م یدهند. آنچه در این نوع از مقابر بیشتر به چشم م یآید، نه جنب ههای فرمال معماری، بلکه آیی نها و رسوم زایران مشتاق است. شاخ صترین وجه معماری این نوع از مقابر، باؤل یها هستند که عموماً در مجاورت مقابر قرار دارند.

 ترجمه کتاب «سیمای شهر» نوشته کوین لینچ ادبیات جدیدی را وارد فضای معماری و شهرسازی ایران کرد. مترجم این کتاب، Image؛ تصویر (یا تصور) شهر را بدون توجه به ریشه های زبان شناختی آن برابر با «سیما» گرفت. با تأسیس رشته معماری منظر، چارچوب نظری جدیدی در ذیل مفهوم «لنداسکیپ» به ادبیات معماری و شهرسازی افزوده شد و بعدتر برخی صاحب نظران، از «چشم انداز» به عنوان برابرنهاده لنداسکیپ استفاده کردند و در این فضا، استفاده از این سه واژه به جای هم، فضا را دچار نوعی تقلیل معنا و آشفتگی در ترجمه مفهوم لندسکیپ کرد. این مقاله با مبنا قراردادن تعریف کمیسیون اروپایی لنداسکیپ از طریق مقایسه تطبیقی با استفاده از مطالعه کتابخانه ای و تحلیل لغت شناسی به قضاوت در خصوص توانایی واژ گان برای انتقال بار معنایی لنداسکیپ به زبان فارسی می پردازد. دو جزء اساسی لنداسکیپ عبارتند از: وابستگی به مکان بیرونی و جایگان ذهن و ادراک انسان در تعاملات او و محیط. نظر، در زبان اندیشمندان ایرانی ابزاری پویا برای ایجاد آگاهی جدید بر اساس ادراک محسوسات است و منظر اسم مکان این پدیده. منظر در مقایسه با سیما و چشم انداز، ادراک حسی کامل تری را منتقل می کند و خاصه در مقایسه با چشم انداز، ادراک با فاصله و لزوماً دارای صفت مثبت نیست. منظر و سیما از نظر معنایی مترادف و قابل جابجایی با یکدیگر نیستند. سیما در معنای متأخر، معطوف به صورت و شکل است و قادر به بیان ذهنیتِ پسِ صورت نیست، از این رو آن را می توان صورت منظر دانست. درگیری ادامه دار ناظر با صورت منظر و همراه شدن با خاطرات آن، او را از سیما به منظر دلالت می کند. ذومراتب بودن منظر در مقایسه با ثبات «سیما» و «چشم انداز» تناسب بیشتری با پویایی لنداسکیپ دارد.

با توجه به جایگاه مهم مسجد در عالم اسلام، رجوع مجدد به اولین مسجد که به دست پیامبر (ص) ساخته شد می تواند به تفسیرهای جدیدی از مسجد و طراحی آن بینجامد. توجه به منابع فقهی و روایی قرون گذشته در کنار توجه مرسوم به منابع تاریخی معماری و منظر در این زمینه راهگشاست. اکراه پیامبر در مسقف کردن مسجد الا به ضرورت، و میل ایشان به سادگی معماری مسجد و بی مرزی بین شبستان و حیاط و همچنین ممانعت از کاشت درخت در حیاط مسجد نکاتی هستند که در منابع فقهی و تاریخی به آن پرداخته شده است. راگلز در طرح شماتیکی که در کتاب «باغ و منظر اسلامی» از مسجدالنبی ارائه می کند به این موارد توجه نکرده است.

بیان مسئله: آشفتگی سیمای شهری تهران، مسئله مورد توافق گروه های مرتبط با نماهای شهری است. اما رجوع به نظرات متخصصان شهری در این موضوع نشان می دهد درباره سیمای مطلوب، توافقی بین صاحبان دانش شهری وجود ندارد. پرسش خوانش جریان های معماری و شهرسازی ایران از آشفتگی سیمای شهری تهران پای در چه معرفت شناسی دارد و برای مدیریت سیمای شهری کدامیک از آنها قابل پذیرش تر است؟ هدف پژوهش: این پژوهش درصدد تحلیل خاستگاه فلسفی کنش های جریان های معماری و شهرسازی ایران در موضوع آشفتگی سیمای شهری تهران است. روش پژوهش: برای پاسخ به پرسش پژوهش، روشی کیفی در دو مرحله و مبتنی بر استدلال منطقی در پیش گرفته شده است. در ابتدا با مطالعات تاریخی کتابخانه ای، مبدأ زمانی پیدایش پدیده آشفتگی سیمای شهری تعیین شده است. سپس براساس دسته بندی جریان های فکری معماری و شهرسازی ایران از مبدأ بروز آشفتگی، پدیدارشناسی توصیف صاحبان دانش شهری این جریان ها از دلایل اغتشاش سیمای شهری تهران انجام و این نظرات با ویژگی های اندیشه ای آنها مقایسه و به صورت یک دوگانه ارائه شده است. در نهایت با بررسی پایه فلسفی از طریق تعیین معرفت شناسی این دوگانه، به پرسش پژوهش پاسخ شده است. نتیجه گیری: «آشفتگی» در میان متخصصان معماری و شهرسازی، یک اشتراک لفظی است، نه معنایی. تعلق به هر طرف از دوگانه فرم و صفات آن، یا محتوا پای در معرفت شناسی دارد که تبیین نسبت عین و ذهن به لحاظ فلسفی مهمترین بخش آن است. گره خوردن یا نخوردن زیبایی به رابطه عینیت و ذهنیت دو خروجی متفاوت در سیمای شهری دارد. در فرض جدایی، سیمای شهری امری بیرونی است، در آن هندسه محوریت دارد و به نظم قطعی متمایل است لذا مدیریت آن با متخصصان است. طرح جامع تهران خروجی این رویکرد است. اما در فرض درهم تنیدگی عین و ذهن، امری ادراکی و خروجی طبیعی سوژه یا ذهن شهروندان است و زیباسازی آن امری بیرونی و شکل گرا نیست، در نتیجه قابل تفویض به متخصصان نیست. به نظر می رسد این رویکرد از نظر فلسفی قابل دفاع تر از سایر رویکردها است. نظم این رویکرد متناظر با اختیار و وجود پویای انسان، استنباطی، حداقلی و سیال است.

اصطلاح «نمونه موردی» کاربرد زیادی در معماری منظر دارد. اما درباره مفهوم این اصطلاح مطالعه قابل توجهی انجام نشده است. تحقیق حاضر بر آن است تا ضمن تدقیق تفاوت دو مفهوم «نمونه» و «مورد»، به عنوان واژگان تشکیل دهنده اصطلاح فوق، ارتباط آن ها را با پارادایم «طراحی پژوهی» بسنجد. هدف، کاهش موانع نظری و ضعف اصطلاح شناسی است. راهبرد تحقیق استدلال منطقی است. نخست با مطالعه کتابخانه ای، دوره های اصلی که معنای واژه ها در بستر آن ها بروز می یابد استخراج شده است. دوم، با تحلیل محتوای کیفی این دوران ها، تعاریفی برای تشخیص تفاوت اصطلاحات پیشنهاد شده است. سوم با تکمیل پرسشنامه از میان دانشجویان تحصیلات تکمیلی، که تحت تعلیم استادان مختلفی در طی تحصیل شان بوده اند، نتایج مرحله دوم بررسی و نهایتا نتیجه گیری شده است. نتایج نشان می دهد بین «نمونه» و «مورد» تفاوت معنایی مهم روش شناختی وجود دارد که حداقل می تواند منجر به تفکیک پنج اصطلاح «پیشینه ها»، «نمونه موردی»، «نمونه آماری»، «موردِ پژوهشی» و «موردْ پژوهی» گردد ولی این تفاوت معنایی نزد پاسخ دهندگان کم رنگ و فاقد وجه بین الاذهانی است. «مطالعه مورد ها» در مقایسه با «مطالعه نمونه ها»، به سبب وجود ظرفیت های بالا برای مواجه شدن با گوناگونی، پیچیدگی و نامعلومی، توان بیشتری برای ادغام با طراحی پژوهی دارد؛ ولی بخش بسیار اندکی از پاسخ دهندگان با مفهوم طراحی پژوهی آشنا هستند.