مرتضی زارع برمی

قصّه ابزار مناسبی در انتقال آرما نها، تجربه ها، اندیشه ها، آداب، سنن و ارز شهای انسانی است. قرآن، قصّه را زمانی به کار می برد که می خواهد به وسیله آن حقّی را در ذهن مخاطب تثبیت و باطلی را از ذهن وی پاک کند؛ اما این امر هیچ گاه مانع از آن نمی شود که ویژگی های هنری قصّه پردازی در آن ظاهر نشود. در قرآن کریم هم هدف دینی و هم طریقه هنری در بیان مدّ نظر است. در این مقاله تلاش شده است؛ با توجّه به مجموعه مفاهیم و اصول اساسی که امروزه در بیان داستان و درام تاکید می شود، تا حد امکان، در سوره یوسف، تصاویر و ویژگیهای مربوط به مکان، زمان، رؤیا و شخصیت، کشف و طبقه بندی شود. روش خاص پژوهش توصیفی- تحلیلی و بر پایه تصاویر استخراج شده از متن سوره است. یافته های پژوهش نشان می دهد: ارائه تصویری روشن و دقیق از اجتماع، مکان و زمان قصّه، خلاقیت در آفرینش و پردازش شخصیتها و طبیعت های انسانی، خلق چهره های متفاوت از یک شخصیت، گفتگو، طرح حوادث، گره افکنی، بحرا ن آفرینی، گر ه گشایی و ایجاد انتظار از جمله مهمترین ویژگی های هنری و ادبی سوره یوسف است. عوامل یاد شده همگام با یکدیگر در روند حرکتی قصّه و تحقق اهداف آن عمل میکنند. از دیگر نتایج حاصل، بازنمایی نقاط اشتراک میان اصول امروزی داستان-نویسی و قصّه پردازی با قصّه های قرآنی در نحوه روایت، اسلوب، ساختار و بهر ه گیری از ظرایف و فنون هنری و ادبی است.

الگوی گارسس در تحلیل ترجمه بینازبانی، شامل چهار سطح معنایی-لغوی، صرفی-نحوی، گفتمانی-کارکردی و سبکی-منظورشناختی است. هریک از چهار سطح یادشده شامل عنوان های دیگری است که درمجموع، امکان تحلیل گسترده و جامع ترجمه بینازبانی را با رویکرد ترکیبی فراهم می آورند. در پژوهش حاضر، کاربست سطح معنایی-لغوی الگوی گارسس مدنظر است و ترجمه فولادوند از سوره انعام به عنوان مورد پژوهشی انتخاب شده است. روش پژوهش، توصیفی تحلیلی است. یافته های پژوهش نشان می دهند فولادوند در ترجمه این سوره از راهبردهای تعریف یا توضیح، معادل یابی فرهنگی یا کارکردی، بسط نحوی، قبض نحوی و معادل گزینی واژه خاص با واژه عام و بالعکس استفاده کرده است. الگوی گارسس در سطح معنایی - لغوی، دو زیرمجموعه دیگر نیز دارد که نخست [تشخیص] ابهام و دیگری اقتباس است. ترجمه فولاوند از سوره انعام، برای مثال، به دلیل چندمعنایی واژگان قرآن کریم در بافت آیات با چالش ابهام آفرینی مواجه است. اقتباس به معنای حذف ارجاع فرهنگی زبان مبدأ در زبان مقصد و جایگزین ساختن آن با ارجاع غیر مرتبط، یک راهبرد غیر عقلایی در ترجمه بینازبانی است. این راهبرد در ترجمه فولادوند از سوره انعام نمودی ندارد.

حاولنا فی هذا المقال قدر الإمکان جمع جزئیات الموضوع من خلال دراسه متعلقات الطغیان فی القرآن الکریم، مع بیان أهم الدوافع الذاتیه والخارجیه التی تدفع الإنسان إلیه. ثم نقوم بدراسه البدائل التی ذکرت فی القرآن الکریم، والتی تمنع بشکل مباشر أو غیر مباشر الطغیان من الظهور فی المجتمع. وهنا نختتم الملخص بأهم النتائج التی تم الحصول علیها: وکما للدین الصحیح من تأثیر سلبی علی مصالح الطغاه، کذلک للعلم دور رئیس فی فضح ممارساتهم؛ وأن الدین الصحیح هو الذی یقوم علی التوحید رافضاً الخضوع لغیر الله. والإسلام، فضلاً عن أنه دین توحید، فإنه أیضاً یترک المجال لإعمال العقل، بل إنه یدعو إلی العلم ویحضّ علیه حیث أن أول کلمه أُنزلت من القرآن الکریم هی الأمر بالقراءه أمراً مکرراً. وهذا ما سنلاحظه فی دراسه الآیات القرآنیه بمنهج توصیفی تحلیلی استنباطی.

هدف از پژوهش حاضر، تبیین چالش ها و تشریح راهکارهای برقراری تعادل واژگانی بین متن مبدأ و ترجمه است تا دانشجویان مترجمی به صورت متمرکز با گونه های مختلف عدم تعادل واژگانی بین زبان های مبدأ و مقصد و همچنین با راهکارهای حل و فصل آن ها آشنا گردند؛ بنابراین ساختار و محتوای این اثر، به دو بخش نظری و مقابله ای گروه بندی شده است: بخش نظری، درباره تعادل بین زبان ها در سطح واژگان با نگاه ویژه به کتاب «In other words: A coursebook on translation» (ویرایش دوم) نوشته بیکر (Baker, 2011) است. بیکر (همان) در این کتاب به یازده چالش برقراری تعادل واژگانی بین زبان ها اشاره کرده و از هشت راهکار نیز برای حل و فصل آن ها نام برده است. بخش مقابله ای، براساس مبانی بخش نظری شکل گرفته و محدود به تحلیل مسائل تعادل واژگانی، بین متن فارسی و ترجمه عربی مواضع آیت الله خامنه ای درباره فلسطین است. روش پژوهش، توصیفی تحلیلی است. یافته های پژوهش نشان داد که گونه های مختلف عدم تعادل بین زبان های فارسی و عربی، در سطح واژگان با استفاده از یک واژه عام تر، یک واژه خنثی تر یا از نظر معنایی کمتر القائی، جایگزینی فرهنگی، دگرگویی با استفاده از واژه های مرتبط، دگرگویی با استفاده از واژه های غیر مرتبط و همچنین با حذف واژه ها حل وفصل شده است، با این وجود، تحقق یک جای معیارهای تعادل جامع، یعنی تعادل وابسته به معنای آشکار، تعادل وابسته به معنای ضمنی، تعادل هنجاری، تعادل منظورشناختی و تعادل صوری/ زیباشناختی، بین دو متن فارسی و عربی، ممکن به نظر نمی رسد، زیرا زبان ها نسبت به یکدیگر تفاوت های ذاتی دارند.

تحلیل معانی و ترجمه حرف جر «باء» در سوره آل عمران دو اصل بنیادی را درباره زبان ها مشخص ساخت: نخست اینکه، ترجمه می کنیم، اما زبان های مبدأ و مقصد را کاملاً درک نمی کنیم (اصل ارتباطی) و دوم اینکه، زبان ها در فرایند ترجمه با یکدیگر برخورد می کنند (اصل زبانی). به دو اصل ارتباطی و زبانی باید یک اصل سوم، یعنی ترجمه های ناهمگون، را افزود. برای مثال، زبان فارسی در برابر 16 معنای حرف جر «باء»، مگر تفدیه (و در این پژوهش، هشت معنای جدید بر آن 16 مورد افزوده شد)، 26 معنا را در حرف اضافه «به» تدارک دیده است، بنابراین ضرورت دارد که مترجمان قرآن (از جمله مترجمان مورد استناد در این پژوهش، یعنی آیتی، صفوی، مجتبوی و مکارم) در وهله اول با زبان فارسی و در وهله دوم با زبان عربی آشنا باشند. بدون تردید، شناخت زبان مادری به معنای شناخت بالقوه زبان های دیگر است. نتایج پژوهش نشان داد که ترجمه درون زبانی حروف جر سوره آل عمران به اندازه ترجمه بین زبانی آنها اهمیت دارد، زیرا این حروف با قرار گرفتن در بافت ویژه قرآن، مستعد خلق معانی متنوع و عامل مؤثر در پدید آمدن ترجمه های ناهمگون هستند. این نکته در کنار هم سطح نبودن دانش زبانی و فرازبانی مترجمان باعث شده تا ترجمه های قرآن با کیفیت های متفاوت عرضه شوند. روش پژوهش حاضر توصیفی تحلیلی و نیز آماری تحلیلی است. انجام این پژوهش ضرورت دارد، زیرا معانی حروف جر/ اضافه تأثیر قابل ملاحظه ای بر کیفیت ترجمه های عربی به فارسی و به عکس دارند.

زمان، مهم ترین چالش مترجم رسانه در ترجمه شفاهی همزمان سخنرانی ها است. سرعت گفتار سخنران، متن سخنرانی، دستور متفاوت زبان مبدأ از زبان مقصد و کیفیت دریافت صدای سخنران نیز به اندازه زمان می تواند برای مترجم رسانه چالش آفرین باشد؛ بنابراین موفقیت ترجمه شفاهی همزمان سخنرانی ها به سه عامل سرعت عمل، مهارت و خلاقیت مترجم بستگی دارد. مسأله پژوهش حاضر، تحلیل فنون ترجمه شفاهی همزمان سخنرانی ها در رسانه است. برای این منظور، سخنرانی 15 دی 1398 (5 ژانویه 2020) سیدحسن نصرالله و ترجمه های شفاهی همزمان و کتبی آن، انتخاب شده است. موضوع این سخنرانی، مرتبط با شهادت سپهبد قاسم سلیمانی و همراهانش است. فرایند ترجمه های یاد شده با روش توصیفی-تحلیلی در چارچوب الگوی جان پدرسن به بحث گذارده شده است. این الگو شامل شش راهبرد حفظ، تصریح، ترجمه مستقیم، تعمیم، جایگزینی و حذف است. نتایج پژوهش نشان داد که ناپایداری متن شفاهی در مقایسه با متن کتبی، لزوم تحویل فوری ترجمه به مخاطبان و تفاوت های دستوری زبان عربی از زبان فارسی، کاربست طبیعی زبان مقصد را در ترجمه شفاهی همزمان سخنرانی مذکور دشوار ساخته است. با این همه، بیان احساسی مترجم، خلاقیت وی در کاربست راهبردهای ترجمه و نیز انتقال مفاهیم کلیدی سخنرانی به زبان فارسی، فاصله گرفتن وی از زبان طبیعی را جبران نموده است.

هدف از پژوهش حاضر، تحلیل گرایش های تغییر شکل دهنده متن مبدأ در ترجمه از فارسی به عربی است تا بدین وسیله اصول و مبانی تعریب به بحث گذارده شود. بر همین اساس، پژوهش حاضر به دو بخش نظری و تطبیقی تقسیم شده است؛ بخش نظری، دربرگیرنده نگرش آنتوان برمن به گرایش های تغییر شکل دهنده متن مبدأ است و بخش تطبیقی، ناظر به تحلیل تعریب وصیت نامه سیاسی-الهی امام خمینی(ره) بر اساس الگوی آنتوان برمن است. برمن از سیزده گرایش به عنوان عوامل تغییر شکل دهنده متن مبدأ نام برده است. این گرایش ها عبارت هستند از: خردپروری، شفاف سازی، تطویل، اصالت بخشی، فقرزدگی کیفی، فقرزدگی کمی، همسان سازی، تخریب ضرب آهنگ ها، تخریب شبکه دال ها و معانی ضمنی، تخریب گرایش های نظام مند، تخریب یا بدیع سازی شبکه های زبان بومی، تخریب عبارت ها و اصطلاحات، و پاک سازی از انباشتگی های زبانی. هر کدام از این گرایش ها جنبه هایی از متن اصلی را در نظر گرفته و چشم انداز دقیقی به ترجمه و شناخت تصمیم های مترجم می دهد. روش پژوهش، توصیفی- تحلیلی است. نتایج پژوهش نشان داد که تأثیر گرایش های تغییر شکل دهنده متن مبدأ بر فرآیند تعریب وصیت نامه سیاسی-الهی امام خمینی(ره) از یکدیگر متفاوت است؛ دامنه تأثیر هر یک از آن ها بر فرآیند اشاره شده، وابسته به تصمیم های مترجم و همچنین ژانر متن است؛ در حالی که خردپروری از قوی ترین تأثیر برخوردار است، فقرزدگی کمی، تخریب عبارت ها و اصطلاحات و پاک سازی از انباشتگی های زبانی فرصتی برای نقش آفرینی به دست نیاورده اند.

ترجمه پژوهان نظریه های گوناگونی برای نشان دادن ماهیت ترجمه پرورانده اند. یکی از آنها رویکرد پسا استعماری آدم خوارانه (کانیبالیستی) است. ماجرا از این قرار است که بومیان برزیلی، در مراسمی آیینی، کشیش پرتغالی (نماد استعمار) را می خورند. بعدها از این واقعه با عنوان بیانیه آدم خواری رونمایی شد و خوردن گوشت و خون طرف مقابل در چرخشی استعاری به هضم و جذب دستاوردهای استعمارگر برای تقویت و رشد مستعمره تبدیل شد. به منظور واکاوی تأثیر قرآن بر مثنوی معنوی از دیدگاه ترجمه پسا استعماری، الگوی وینی و داربلنه مدنظر قرار گرفت؛ زیرا نظریه های پسا استعماری، اغلب رویکرد توصیفی دارند و ضروری است که با رویکردهای الگومحور و تحلیلی ادغام شوند. الگوی وینی و داربلنه ناظر به دو استراتژی ترجمه مستقیم و غیرمستقیم در مطالعات زبان شناسی و ترجمه است. نتایج پژوهش نشان می دهد که مثنوی معنوی از دیدگاه پسا استعماری، شکلی از ترجمه قرآن است؛ انگیزه مولوی در استفاده از آیات قرآن، افزون بر مانایی اشعارش، ساختن آرمان شهر ادبیات فارسی است تا بدین وسیله جایگاه زبان و ادبیات فارسی را به سطح فرهنگ های برتر دنیا برساند؛ و سرانجام اینکه مولوی با وجود استفاده متناوب از راهبردهای ترجمه مستقیم و غیرمستقیم در انتقال آیات قرآن به مثنوی معنوی، نسبت به بهره گیری از برخی روش ها نظیر قرض گرفتن، مدولاسیون و تعادل علاقه بیشتری نشان داده است.