حسین پاینده

تاریخ گرایی نوین در زمره ی تأثیرگذارترین روش های تحلیل متن است که از اواخر دهه ی ۱۹۸۰ با مقالات و کتاب های استیون گرینبلَت و سپس لوئی مانتروز نظریه پردازی شد. هرچند که این رویکرد ابتدا در نقد ادبی نضج گرفت، اما دامنه ی کاربرد آن به مطالعات فرهنگی تسرّی پیدا کرد و امروزه در کنار رویکردهایی همچون تحلیل انتقادی گفتمان، از متداول ترین شیوه های تحلیل متن محسوب می شود. معرفت شناسیِ ضدپوزیتیویستیِ نیچه و همچنین نظریه ی فوکو درباره ی گفتمان تأثیر بسزایی در شکل گیری شالوده های نظریِ این رویکرد داشته است. در نتیجه، تاریخ گرایان نوین معتقدند هرگز نمی توان شناختی عینی و موثق از تاریخ به دست آورد، «حقیقت تاریخی» برساخته ای گفتمانی و لذا متغیر است، و مفهوم «روح زمانه» فهم گفتمان های متکثر در هر برهه ی معیّن از تاریخ را ناممکن می کند. در مقاله ی حاضر، پس از بررسی مبانی نظری تاریخ گرایی نوین، خوانشی از رمان مشهور سَووشون نوشته ی سیمین دانشور به دست داده می شود که طی آن، گفتمان های دوره ی اشغال ایران در جریان جنگ جهانی دوم از منظر تاریخ گرایی نوین تحلیل می شوند. تمرکز این تحلیل بر شورش سمیرم و نحوه ی بازنمایی آن در سَووشون است. به منظور پرداختن به زمینه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و تاریخی این واقعه، از روش انسان شناس آمریکایی کلیفورد گیرتس موسوم به «توصیف همه جانبی» یا «توصیف انبوه» استفاده شده و با استناد به منابع گوناگونی مانند آرشیو سازمان اسناد ملی، گزارش روزنامه ها، کتاب خاطرات و یادداشت های پهلوی اول، کتاب خاطرات سپهبد امیراحمدی، کتاب ها و مقالات تاریخدانان و پژوهشگران تاریخ معاصر، … تلاش شده است تا تصویری از کشاکش های گفتمانی در زمان این رویداد به دست داده شود. در گام بعدی، متون غیرادبی ای که نام بردیم، به موازات متن سَووشون قرائت و از راه تحلیل گفتمان با آن مقایسه شده اند. این تحلیل نشان می دهد که صداهای خاموش در منابع رسمی تاریخ، چگونه در ادبیات می توانند شنیده شوند و به صورت گفتمان ها یا پاره گفتمان هایی مغایر با گفتمان مسلط تفسیر متفاوت خودشان از رویدادهای تاریخی را به خواننده ارائه دهند. تحلیل نحوه ی بازنمایی شورش سمیرم در سَووشون از منظر تاریخ گرایی نوین نشان می دهد که حکومت مرکزی با ایجاد شناختمان هایی مانند «ملیت»، «مدنیت»، «یاغی گری»، «شرارت» و امثال آن، تقابلی دوجزئی بین فرهنگ و سبک زندگی عشایر از یک سو و پیشرفت کشور از سوی دیگر به وجود می آورد و بدین ترتیب راه را برای سرکوب آنان باز می کرد.

ژان بودریار یکی از برجسته ترین نظریه پردازان مطالعات رسانه ها و پسامدرنیسم است که می توان گفت در ایران کم تر از هر نظریه پرداز دیگری در این حوزه شناخته شده است. نظریات بدیع و انتقادهای تند بودریار از ساختار فرهنگی جوامع پساصنعتی، او را به یکی از رُک گوترین منتقدان پسامدرنیته تبدیل کرده است. شاه واژه ی اندیشه ی بودریار، «واقعیت» است که شاید دیرینه ترین مفهوم در فلسفه ی غرب باشد. تبیین جدیدی که بودریار از پیچیدگی های واقعیت در زمانه ی ما به دست می دهد، هم بسط مارکسیسم و هم تلفیق آن با نوعی نشانه شناسی پساساختارگراست. در این مقاله، چهارچوب فکری بودریار (پساساختارگرایی) تبیین خواهد شد و سپس شرحی از نظریه هایی که او در این چهارچوب راجع به کارکرد رسانه ها در جامعه ی معاصر پرورانده است به دست داده می شود. در بخش بعدی مقاله، تحلیل بودریار از نحوه ی انعکاس اخبار مربوط به جنگ آمریکا و عراق که منجر به سقوط صدام حسین شد، بررسی می شود و سپس کارکرد گزارش های تلویزیونی از جنگ آمریکا و ویتنام ارزیابی می گردد.

همچون بسیاری از مصطلحات علمی دیگری که در نظریه های علوم انسانی تعاریف خاص خود را دارند اما در گفتار عمومی معنایی عام و غیرتخصصی پیدا کرده اند، اصطلاح «فاشیسم» عموماً به هر گونه اِعمال قدرتِ فردمحورانه و خودکامانه اطلاق می شود. از دیگر سو، در نظریه های سیاسی، فاشیسم به منزله ی نوعی ایدئولوژی تعریف می شود که به ویژه در تبلورهای بین المللی آن درخور بررسی است. در ادبیات مربوط به این موضوع در علوم سیاسی، فاشیسم بیشتر با تکیه بر ظهور آن در تاریخ سیاسی تعریف یا بررسی شده است. این تبیین تاریخی، به رغم شالوده های علمی آن، از بُعد دیگری از فاشیسم غفلت می ورزد که به طور خاص در رفتارهای فردی و روابط بینافردی مصداق پیدا می کند. روان کاو معاصر کریستوفر بالِس است فاشیسم در روابط بین الملل را شکلی بزرگ مقیاس از فاشیسم در روابط بینافردی آحاد جامعه می داند و آن را با اتخاذ رویکردی لاکانی و با استناد به مفهوم «دوبودگی روانی» در نظریات رابرت جِی. لیفتون تحلیل می کند. مطابق با تعریف روان کاوانه ی بالِس، فاشیسم ظرفیتی بالقوّه در همه ی انسان هاست که در صورت بی توجهی به تبلور پیدا کردن آن در روابط بینافردی، به سهولت می تواند به جنبشی توده ای تبدیل شود. در نوشتار حاضر، ابتدا ویژگی های مفهوم «فاشیسم» مطابق با ادبیات رایج در علوم سیاسی را برمی شمریم و سپس با اتخاذ رویکردی میان رشته ای می کوشیم نشان دهیم که تعریف روان کاوانه ی بالِس از فاشیسم علاوه بر این که پرتو روشنگرانه ای بر رفتارهای معمول در زندگی روزمره می افکند، جنبه های مهمی از خاستگاه ناخودآگاهانه ی کنش های فاشیستی در روابط بین ملت ها را نیز آشکار می کند.