احمد بازماندگان خمیری

سرزمین فارس در طول تاریخ یکی مهم ترین بخش های سرزمین ایران بوده است. این منطقه در دوره نادرشاه یکی از مناطق حادثه خیز بود که به کرات در آن شورش هایی به وقوع پیوست که زمینه های متعددی موجب بروز و ظهور آنها بوده اند. این شورش ها سبب گردید تا نادر مجبور شود در آنجا دست به عملیات نظامی بزند و هراز چندگاهی تغییراتی در ساختار سیاسی آن ایجاد کند. از میان شورش های شیخ احمدمدنی، محمدخان بلوچ، محمدتقی خان، میرزاباقر کلانتر لار، غنی خان اهمّیت بسیاری هستند. پرسش اصلی آن است که چرا این شورش ها رخ دادند؟ چه عواملی زمینه ساز بروز آنها بودند؟ پیامد آنها چه بود؟ این مقاله با بررسی اسناد و مدارک موجود و بازخوانی دوباره آنها به روش تحلیلی در صدد است تا نگاهی تازه به این مقوله بیندازد. این پژوهش حاکم جهرم و قلیچ خان سردار بندرعباس، سه شورش نخست حائز نشان داد که ورای عوامل ظاهری چون ظلم و تعدی کارگزاران مالی نادر و حضور نیروهای غیربومی، وجود عناصر قدرتمند شهری و زمینداران ثروتمند موجد و زمینه ساز اصلی این سه شورش بودند.

بعد از مرگ نادر در ایران خوانین محلی سر برآوردند و درصدد برآمدند تا برای خود دولت تشکیل دهند. نصیرخان لاری یکی از این افراد بود که برای خود قلمروی مستقلی در جنوب ایران در منطقه لارستان فارس بوجود آورد. هدف اصلی این مقاله بررسی چرایی و چگونگی برآمدن نصیر خان و سرانجام او است. پژوهش حاضر نشان می دهد که نصیرخان از خلاء حکومت مرکزی سود جست و با استفاده از موقعیت اقتصادی لار و رقابت مدعیان سلطنت در ایران، درصدد احیای حکومت لارستان بزرگ بود. هرچند در ابتدا او موفقیت هایی کسب کرد، اما حضور کریم خان و مخالفت خوانین محلی گرمسیر سبب گردید که او در دستیابی به اهدافش با مشکلاتی مواجه گردد. با این حال قدرت و حضور مستمر نصیرخان در عرصه سیاسی فارس یکی از دلشمغولی های کریم خان و رقبایش بود و سرانجام برای مقابله با وی نقشه ترور او را اجرا کردند.

خلیج فارس از دیرباز، به علت ویژگی مهاجرپذیری، سکونتگاه اقوام و گروه های بسیاری بوده است. در طول تاریخ، دریانوردی و تجارت باعث شده است بین جمعیت ساکن در آنجا نوعی تعامل و همکاری، فارغ از هرگونه گرایش و تعصب مذهبی، به وجود آید. یهودیان یکی از جوامعی هستند که در این منطقه، سابقۀ طولانی دارند. آنها باوجود تعداد اندکشان، در تاریخ پرفرازونشیب خلیج فارس و جزایر و بنادر آن نقش مهمی ایفا کرده اند. این مقاله به شیوۀ توصیفی تحلیلی و براساس اسناد کتابخانه ای می کوشد با بررسی تاریخ حضور یهودیان در خلیج فارس، حیات اجتماعی آنها را در دورۀ صفوی واکاوی کند؛ همچنین به این پرسش پاسخ دهد: در دورۀ صفوی چرا و چگونه از نقش و جایگاه حضور یهودیان در مناسبات اجتماعی اقتصادی بنادر و جزایر خلیج فارس کاسته شد؟این پژوهش نشان می دهد سرآغاز افول موقعیت و جایگاه اجتماعی اقتصادی یهودیان در خلیج فارس به دورۀ حضور پرتغالی ها در منطقه برمی گردد. بعدها با تسلط صفویان بر کرانه های خلیج فارس، این امر تشدید شد و صفویان همان سیاست را در شکلی دیگر ادامه دادند. دولت صفوی با تأثیرپذری از سیاست های مذهبی داخلی و مناسبات تجارت خارجی همان سیاست را در پیش گرفت و زمینه را برای افول جامعۀ یهودیان در خلیج فارس فراهم کرد.

ایرانیان بعد از فروپاشی ساسانیان، مدت ها موفق به ایجاد نظم سیاسی نشدند. نخستین دولتی که آنها تأسیس کردند، در خارج از مرزهای ایران بود. این دولت گرایشی به ایرانی گری نداشت، اما تأکید منابع بر نژاد بنیان گذار آن، نشانگر اثرات پیشینه تاریخی او بر ساختار دولت تازه تأسیس است. مسئله اصلی مقاله آن است که چگونه عبدالرحمن بن رستم بسیار فراتر از مرزهای سیاسی- جغرافیایی ایران، با استفاده از آموزه های اسلامی توانست یک دولت موروثی تشکیل دهد؟ این پژوهش نشان می دهد که عبدالرحمن با استفاده از اندیشه های خوارج و به ویژه اباضی و تأکید آنها بر اصل فضیلت و تضاد عرب- بربر فضای سیاسی- اجتماعی، زمینه های لازم را برای تشکیل یک دولت جدید در شمال آفریقا فراهم کرد. شاید او در آغاز به اصول اباضیه پایبند بود، اما پس از انتخاب فرزندش عبدالوهاب به عنوان جانشین خود، راه دیگری را پیمود؛ هرچند به طور قطع نمی توان این کار او را متأثر از پیشینه خانوادگی اش دانست.

فارس در طول تاریخ خود به عنوان حلقه اتصال خلیج فارس با مناطق داخلی ایران در داد و ستدهای تجاری ایفای نقش کرده است. این نقش در دوره افشاریه به دلیل افول اقتصاد و تجارت در  ایران و تغییرات بنیادی در مناسبات تجارت جهانی از اهمیت دو چندانی برخوردار می گردد. مسئله اصلی این مقاله چرایی و چگونگی تجارت فارس با نقاط برون مرزی و مناطق پیرامونی اش و جایگاه و اهمیت فارس در این چارچوب جدید است. روش تحقیق این مقاله توصیفی-تحلیلی براساس منابع کتابخانه یی و استناد به اسناد و داده های تجاری موجود می باشد.این پژوهش نشان می دهد که گرچه فارس در این دوره کارکرد تاریخی اش را تداوم می بخشد، اما نشانه های آشکاری را از تغییر جهت تجاری صادرات-واردات به وجه غالب واردات می توان دید.

مسلمانان به قصد زیارت خانه خدا، از مسیرهای مختلفی خود را به عربستان می رساندند که از سه طرف توسط دریا احاطه شده است. در قرون اول تا سوم قمری بیشتر حاجیان از مسیرهای زمینی این مسافرت را انجام می دادند. از اواخر قرن سوم قمری عواملی چون ضعف خلفای عباسی، رقابت خلفای فاطمی و عباسی و همچنین حملات قرامطه و راهزنان به کاروان های حجاج، موجب ناامنی مسیرهای زمینی می شد و زائران را دچار مشکل می کرد. تقریباً همزمان با این تحولات، شهربندر جده شکوفایی روزافزونی را تجربه می کرد. نگارندگان تحقیق حاضر با روش تحلیل تاریخی، رابطه احتمالی این متغیرها را بررسی کرده اند. دستاوردهای پژوهش نشان می دهد که ناامنی راه های زمینی و همزمانی آن با رونق تجارت دریایی، موجب رونق گرفتن سفر دریایی به حج از مسیر سیراف و صحار به جده گردید که تحت تأثیرحضور ایرانیان و کاروان حاجیان، چند قرن شکوفایی اقتصادی و تجاری را تجربه کرد.

جغرافیای تاریخی سرزمین های شمالی قلمرو ملوک هرموز حوزه مطالعاتی این مقاله است. دسترسی به دریا به خصوص قرار گرفتن در گلوگاه ورودی خلیج فارس، وجود خورهای متعدد که امکان پهلو گرفتن لنج های باری و صیادی را فراهم می کرد و نیز دسترسی به دیگر سرزمین های کرانه ای و پس کرانه ای حاصلخیز مانند جلگه میناب و دشت حاصلخیز رودان، وجود منابع آب شرب به خصوص رودخانه رودان و میناب و مهمتر از همه قرار گرفتن در مسیر خشکی و دریایی راه ادویه از مهم ترین مزیت های هرموز کهنه بود که زمینه استقرار، استقلال و بسط قدرت ملوک هرموز را فراهم می ساخت.  این مقاله قصد دارد به این پرسش اساسی  پاسخ دهد که: جغرافیای هرموز چه نقشی در شکل گیری و بسط قدرت فرمانروایان هرموز داشته است؟ یافت پاسخ این سوال با  روش توصیفی– تحلیلی و رویکرد تاریخی متکی بر جغرافیای تاریخی هرمز کهنه و جایگاه آن  در شکل گیری فرمانروایی ملوک هرموز در اواسط سده پنجم هجری قمری خواهد بود.

با بالا گرفتن دامنه ی ارتباط میان پارسیان هند و زرتشتیان ایران در دوره ی ناصری، پارسیان هند با هدف اصلاح وضعیت و امور مذهبی و اجتماعی همکیشان خود در ایران اقدام به ارسال نمایندگان و تأسیس انجمن هایی در میان زرتشتیان ایران به ویژه زرتشتیان یزد نمودند. تشکیل این انجمن ها در شهر یزد در کنار تلاش های برخی مصلحان زرتشتی به ویژه پارسیان موجب رقم خوردن تحولات قابل توجهی در احوال زرتشتیان این ناحیه شد. این پژوهش با رویکرد توصیفی و تحلیلی و مبتنی بر منابع کتابخانه ای و اسنادی در پی پاسخ گویی به این سؤال اصلی است که وجود انجمن های زرتشتی در شهر یزد در دوره ی قاجاریه چه نقشی در حیات فرهنگی و اجتماعی زرتشتیان این ناحیه ایفا کرد؟ یافته های پژوهش حاکی از آن است که پارسیان هند از طریق تأسیس انجمن هایی همچون انجمن اکابر و انجمن ناصری، نقش قابل توجهی در بهبود وضعیت و اصلاح حال زرتشتیان یزد در دوره ی قاجاریه ایفا کردند. این انجمن ها با مساعدت نمایندگان پارسیان هند در انجام اموری مانند لغو جزیه، تأسیس مدارس نوین و برداشتن اجحافات از اقلیت زرتشتی، نقش مهمی در حیات اجتماعی و فرهنگی جامعه ی زرتشتیان یزد داشتند.

نام خلیج فارس از دیرباز همیشه با تجارت گره خورده و به عنوان یکی از آبراهه های مهم نقش حیاتی در تبادل کالا بین شرق و غرب ایفا نموده که در منابع دوران گذشته به آن اشاره شده است. در آستانه ی انقلاب مشروطه و با گسترش روزنامه ها، منابع مکتوب جدیدی به این حوزه پرداختند. روزنامه ی مظفری که یکی از مهم ترین روزنامه های جنوب ایران بود، تعدادی از مقالات خود را به این حوزه اختصاص داد. این مقاله به دنبال یافتن پاسخی به این پرسش است که رویکرد این روزنامه به مقوله ی تجار و تجارت چه بود و می کوشد به شیوه ی توصیفی-تحلیلی و با رویکرد انتقادی این موضوع را مورد بررسی قرار دهد. یافته ها نشان داد که از دید روزنامه مظفری تجارت ایران در خلیج فارس در این دوره رو به افول نهاد که یکی از عوامل اصلی آن دخالت ها و امتیازات بریتانیا بود که در عمل تجارت آزاد در منطقه را محدود کرد و جایی برای رقابت باقی نگذاشت. این روزنامه تجارت را تنها مبادله ی کالا نمی دانست، بلکه آن را فرآیند پیچیده ای تصور می کرد  که تبادل کالا بخشی از آن بود. آنچه در این میان مغفول مانده روند تولید کالا است که بخشی جدانشدنی از آن تلقی می گردد. بخشی که به باور روزنامه در امر تجارت خارجی ایران چندان به آن بها داده نشده است.