محمود بختیاری شهری

راه های میان نیشابور و توس از دیرباز، همچون شریان های حیاتی، یکی از عوامل مهم پویایی و حرکت جوامع این مناطق به سوی پیشرفت و توسعه فرهنگی و تمدنی بوده است. این امر به گونه ای محسوس در آثار و بقایای زیستگاه های باستانی بر جای مانده از اقوام اسکن قابل بررسی و مشاهده است.در مقاله حاضر، با بهره گیری از روش های پژوهشی باستان شناسی، دو مسیر عمده جلگه ای که قسمتی از شاهراه بزرگ خراسان موسوم به جاده ابریشم بوده و دو مسیر کوهستانی، یعنی راه های میان بر و چاپاری این دو منطقه بررسی و ضمن آن برخی از مکان هایی که به نوعی با آنها مرتبط بوده، ارایه شده اند.

آثار و شواهد باستان شناسی و متون تاریخی شاهد برگستره وسیع جغرافیای فرهنگی سرزمین توس در طول تاریخ می باشند. از میان اماکن و زیستگاههای باستانی برجای مانده در دشت توس شهر تاریخی تابران به دلایل مختلف از جایگاه ویژه ای برخوردار بوده است. مطالعات باستان شناسی انجام شده، شناختی نسبی را از توس دوران اسلامی برای پژوهشگران فراهم آورده است. تابران در ادامه حیات تاریخی توس اسطوره ای و کهن در دوران اسلامی، در ابعاد گوناگون تاریخی، اجتماعی و سیاسی قابل بررسی و مداقّه می باشد. اشیاء و مواد فرهنگی به همراه بقایای معماری مکشوفه روشنگر راه برای آگاهی نسبت به ناشناخته های تابران توس می باشند. سکه ها بعنوان بخشی از مدارک تاریخی و باستان شناسی و اسناد قابل اعتماد و صریح در بین اشیاء و آثار کشف شده، چراغ راه محققین در برابر نکات مبهم و تاریک محسوب می شوند. در این مقاله به لحاظ اهمیت موضوع به بررسی و معرفی ارزشها و ویژگی های یک مجموعه سکه مکشوفه از گمانه زنی باستان شناسی در شهر توس پرداخته شده که اتفاقاً بعنوان اسناد و مدارک متقن در رابطه با رونق و اعتبار و جغرافیای تاریخی، فرهنگی، اقتصادی شهر ویران شده توس در عصر مغولان قابل عرضه و بررسی بوده و باتوجه به نوشته ها، نقوش و محل ضرب حاوی اطلاعات ارزشمند تاریخی، سیاسی و مذهبی این دوران توس می باشند.

روش های بازتابی (Reflection) و فلورسانس ( Fluorescence) در مبحث تاریخ هنر و فرایند شناخت مواد و بررسی وضعیت و مرمت آثار تاریخی و هنری اطلاعات ارزشمندی را در اختیار پژوهشگران و مرمتگران قرار می دهد. تصاویر حاصل از نور مریی (Visible Light) بهترین روش برای ثبت اثر و بررسی آن در غیاب اثر است. دوربین های دیجیتال مدرن این پدیده را تسریع و همگانی کرده اند. تصاویر اشعه ماوراءبنفش (Ultra-Violet (Uv)) برای آنالیز سطح نقاشی و بررسی وضعیت کنونی اثر و تشخیص رنگ دانه ها به کار می رود. این روش جزو روش های بازتابی و فلورسانس شمرده می شود. از این جهت که مقداری از آن از سطح نمونه بازتاب و در طول موج مریی از سطح ساطع می شود. مقداری نیز به کمک سطح جذب می شود. این پژوهش به بررسی کیفی آسیب های یک تابلو نقاشی رنگ روغن و دو نسخه خطی به روش فلورسانس اشعه ماوراءبنفش و روش بازتابی نور مریی پرداخته است. مشخصات ظاهری اثر به وسیله تصویر نور مریی و تصویر فلورسانس بررسی و ثبت شد. تصویر فلورسانس محل هایی که رنگ خود را از دست داده اند، وصله کاری شده اند یا بخش هایی را که مرمتی هستند تشخیص داده اند؛ بنابراین تصویر فلورسانس، در غیاب تاریخچه اثر تصویر روشنی از وضعیت مرمت های پیشین و آسیب هایی که در تابلوی نقاشی ایجاد شده است، می دهد. همچنین در بررسی یک نسخه تاریخی- فرهنگی تشخیص بخش هایی که مورد حمله بیولوژیکی قرار گرفته اند میسر شد. بررسی نسخه خطی دیگر با اشعه فلورسانس ماوراءبنفش نشان داد که احتمالاً رنگ قرمز به کاررفته در نسخه، رنگ دانه اخراست.