مطالعات ملی

هویت ملی از موضوعات محوری است و راه های ایجاد وفاق و همدلی، انسجام و همبستگی اجتماعی و استمرار در فرایندهای تعلق و هویت یابی از مهم ترین دغدغه های سیاست گذاری به شمار می رود. شناسایی مبانی هویت بخش و همبستگی ساز، روش های ایجاد احساس تعلق، تعهد و وفاداری به جامعه، چگونگی استمرار و رفع موانع تحقق و تداوم آن ضرورتی انکارناپذیر است. مؤسسه مطالعات ملی، با سابقه چندین دهه فعالیت و حضور مستمر علمی در مسائل و مباحث مربوط به هویت و هویت ملی، بر آن شد تا برای کمک به برنامه ریزان و تصمیم سازان کشور در حوزه سیاست گذاری تنوع فرهنگی، پیمایشی را در سطح ملی انجام دهد. بر این اساس، پژوهشی با عنوان «سنجش هویت جمعی ایرانیان» با حجم نمونه 15034 نفر از افراد 18 الی 65 ساله در سطح کشور (31 استان) در دی و بهمن 1393 انجام گرفت. یکی از متغیرهای این سنجش «دین داری»، در چهار بعد شناختی، اعتقادی، عاطفی و مناسکی بود. در مقاله حاضر به توصیف نتایج سنجش این بعد از هویت جمعی ایرانیان پرداخته شده است. سؤال های تحقیق عبارت اند از: کم و کیف متغیر دین داری نزد شهروندان ایرانی چگونه است؟ و کدام یک از ابعاد متغیر دین داری نزد شهروندان ایرانی رجحان و برجستگی بیشتری دارد؟ نتایج تحقیق نشان می دهد که گرایش دینی و دین داری در جامعه ایران بالا است و در میان چهار بعد دین داری به ترتیب؛ بعد شناختی، بعد اعتقادی، بعد عاطفی و بعد مناسکی دارای اولویت و اهمیت است.

این پژوهش باهدف تبیین مفهوم تعالی و ارزیابی جایگاه آن در سند تحول بنیادین آموزش وپرورش به منظور طرح زمینه های کاربست در برنامه درسی اجراشده است. روش پژوهش آمیخته (تحلیل اسنادی، تحلیل محتوا و مصاحبه نیمه ساختاریافته) است. جامعه پژوهشی شامل سه بخش است: متون اسلامی مرتبط با تعالی، متن سند تحول بنیادین آموزش وپرورش و متخصصان حوزه های برنامه درسی و فلسفه تعلیم و تربیت اسلامی. با توجه به ماهیت موضوع از نمونه گیری هدفمند استفاده شده است. ابزارهای اندازه گیری فرم فیش برداری، سیاهه تحلیل محتوا و سؤالات مصاحبه است. داده های اسنادی و مصاحبه به شیوه کیفی و داده های تحلیل محتوا با استفاده از شاخص های کمّی در فرایند تحلیلی نرم افزار آنتروپی شانون نسخه 2015 موردبررسی قرارگرفته اند. عمده ترین یافته های پژوهش بیان گر آن است که: 1- چارچوب مفهومی تعالی را می توان بر اساس مدارک و مستندات مرتبط در پنج بُعد و 59 مؤلفه تدوین کرد. 2- درمجموع 410 مرتبه به مؤلفه های تعالی در سند تحول بنیادین آموزش وپرورش توجه شده که میزان تراکم آن در بخش هدف های عملیاتی و راهکارها با 104 فراوانی و 4/25 درصد زیاد و در بخش بیانیه مأموریت با 9 فراوانی و 2/2 درصد کم است. 3- بین ابعاد موردبررسی بُعد سیاسی با میزان بار اطلاعاتی 911/0 و ضریب اهمیت 284/0 بیشترین توجه را به خود اختصاص داده، این در حالی است که به بُعد اجتماعی با میزان بار اطلاعاتی 701/0 و ضریب اهمیت 219/0 کم تر توجه شده است. 4- با توجه به نظرات متخصصان، عمده ترین زمینه های کاربست ابعاد و مؤلفه های تعالی در برنامه درسی را می توان در قالب چهارعنصر اصلی (اهداف، محتوا، روش های یاددهی یادگیری و ارزشیابی) و 47 مضمون فرعی ذکرشده در مقاله حاضر، تأمین کرد.

هنر دفاع مقدس در جایگاه یکی از تأثیرگذارترین هنرها در بافت اجتماعی، تاریخی و سیاسی ایران، سعی در بازنمایی ارزش ها و هنجارهای دفاع مقدس داشته است و در این میان سینما به عنوان «هنر مدرن و برتر» در مقایسه با سایر هنرها با زمینه اجتماعی خود ارتباط وثیقی دارد. در این مطالعه با توجه به اهمیت و نقش دفاع مقدس و سینمای منتسب به آن با کاربست تحلیل نشانه شناسی بر فیلم «پرواز در شب و عقاب ها» درصدد رمزگشایی نحوه ی بازنمایی مفاهیم ایثار، شهادت و ارزش ها و آرمان های دفاع مقدس و به طور تلویحی سیاست های فرهنگی حاکم بر کشور در تولیدات سینمایی دهه ی 60 هستیم. یافته ها نشان می دهد درحالی که فیلم های ژانر «سینمای جنگ» بیشتر بازنمای شهامت، اقتدار، میهن پرستی و بازنمایی تضاد و تقابل با نیروهای دشمن است، در فیلم های ژانر «سینمای دفاع مقدس» همجواری بازنمایی جنگ با نشانه های مذهبی معنوی باعث شکل گیری اسطوره ای مقدس از جنگ می شود که با عنوان دفاع مقدس شناخته می شود.

هویت، سازوکاری است که به صورت شکلی از آگاهی متبلور می شود و در جامعه، نوعی انسجام و همبستگی ایجاد می کند. هویت ملی، مجموعه ای از گرایش های مثبت نسبت به عوامل و عناصر و الگوهای هویت بخش و یکپارچه کننده در سطح یک کشور، به عنوان یک واحد سیاسی است. هدف این نوشتار شناسایی مؤلفه های هویت اسلامی و ایرانی در اندیشه آیت الله خامنه ای و بررسی چگونگی ارتباط مؤلفه ها و هم چنین تأثیرات عملی رابطه مؤلفه ها در دیدگاه ایشان است. نتایج تحقیق نشان می دهد مؤلفه های تشکیل دهنده هویت اسلامی در اندیشه ایشان شامل اعتقادات، ارزش های اسلامی، اعیاد اسلامی و مراسم و مناسک اسلامی و مؤلفه های هویت ایرانی نیز شامل زبان فارسی، سرزمین، تاریخ، عید نوروز، پوشش و معماری ایرانی است. فراتر از آن، این مؤلفه ها در کنار هم و آمیخته و همساز با هم قرار دارند و در ایجاد انسجام در بین اقوام، اقتدار ملی و تشکیل تمدن نوین اسلامی، هر دو بخش را تأثیرگذار می دانند.

داعش گروهی سلفی تکفیری با معرفی خود به عنوان درون گروه و مخالفانش به عنوان برون گروه به تعریف هویت اجتماعی برای خود و اعضایش دست می زند. پایه های این هویت مبتنی بر ادعای حفظ ارزش های اسلامی و عزت نفس مسلمانان و ارائه ثبات و قطعیت است. این مقاله در پی پاسخ به این پرسش هاست: گروه داعش در تعریف هویت اجتماعی خود چه شاخص هایی را در نظر می گیرد؟ برون گروه داعش شامل چه گروه هایی است؟ عوامل اصلی جذابیت هویت اجتماعی تعریف شده توسط داعش برای اعضای این گروه کدام است؟ فرضیه مقاله آن است که داعش با ارائه یک هویت جمعی مبتنی بر آموزه های تکفیری و با شعار بازگرداندن افتخار و عزت نفس مسلمانان و نیز تعریف هویت های برون گروهی، توانسته طیف وسیعی از مسلمانان و نوکیشان را به خود جذب کند. داعش به طور مستمر در پی ایجاد فضای دوقطبی و تأکید بر هویت درون گروه و برون گروه است و با استفاده از این فضا، هویت خویش را هویت خالص و برتر و هویت مقابلش را اهریمنی و پست معرفی می کند و به این وسیله به توجیه اقدامات خشونت آمیز خود می پردازد.

ادبیات حماسی، در تربیت اخلاقی جامعه نقشی مهم دارد و شاهنامه ی فردوسی به عنوان حماسه ای ملی، در پرورش فضائل اخلاقی، به ویژه در بین ایرانیان همواره نقش آفرین بوده است. یکی از این فضائل، وطن دوستی است. نمودهای فضیلت وطن دوستی در شاهنامه ذیل سه مورد قابل تقسیم است: نخست مقدم داشتن وطن بر روابط شخصی، دوم توصیف شاعرانه از ایران برای ترویج روحیه ی میهن دوستی و سوم جان فشانی درراه وطن است. برای تبیین این موارد از نظریه فضیلت اخلاقی ارسطو یا سه گانه ی دانش، عاطفه و اراده به عنوان چارچوبی تئوریک و فلسفی استفاده شد و برای هر یک از موارد سه گانه، شواهد کافی از شاهنامه انتخاب و نقل شد. یافته ها نشان می دهد که مفهوم وطن دوستی در هر سه حیطه ی ذکر شده، در شاهنامه به کار رفته است، بدین معنا که حماسه پردازی چون فردوسی با آگاهی دادن، ایجاد انگیزه و نمایش وطن دوستی در صحنه ی عمل، زمینه را برای ترویج و پرورش فضیلت وطن دوستی به مثابه کنشی اخلاقی فراهم کرده است و کار او در این خصوص مبنایی فلسفی و تربیتی دارد. روش ما در مطالعه و بررسی این پژوهش به شیوه ی تحلیل محتوای کیفی صورت گرفته است.

در روزگار کنونی که انبوه اطلاعات گوناگون از دروازه های اطلاعاتی مختلف ورود می کند؛ اوّلین جامعه ی رسمی آموزشی برای کودکان، مدرسه و کتاب های درسی است. آموزش کودکان برای شناخت هویت و حفظ و ارتقای هویّت ملّی مهم است، زیرا کودکان سرمایه ها و آینده سازان کشور هستند. هدف این پژوهش بررسی مؤلفه های هویت ملی با تأکید بر فرهنگ و میراث فرهنگی در متون درسی کتاب «فارسی بخوانیم» دوره اوّل ابتدایی است. روش پژوهش، توصیفی و از نوع تحلیل محتوا است. جامعه ی آماری این تحقیق متون کتاب های «فارسی بخوانیم» دوره اوّل ابتدایی (پایه اوّل تا سوم) آموزش و پرورش سال 1394-1393 است و داده های تحقیق با بهره گیری از آمار توصیفی تحلیل شده اند. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می دهد میزان توجه متون کتاب فارسی به مؤلفه ی هویّت ملّی در سه پایه ی بررسی شده یکسان نیست و بیشترین فراوانی این مؤلفه را پایه اوّل دبستان به خود اختصاص داده؛ درحالی که در کتاب فارسی پایه سوم ابتدایی، با این که کودک تسلّط بیشتری بر خواندن و نوشتن دارد و قدرت تحلیل و استنباط او نسبت به سال اوّل بیشتر شده، توجّه به مضامین مرتبط با هویّت ملّی تقلیل یافته است. هم چنین یافته های این پژوهش در بررسی میزان فراوانی شاخص های فرهنگ و میراث فرهنگی در کتاب های یاد شده حاکی از این است که از مؤلفه ی آشنایی با فرهنگ و روش زندگی اسلامی بیش از سایر شاخص ها در متون استفاده شده است.

دوره پهلوی از طرفی به مظاهر مدرنی که در غرب در حال اتفاق افتادن بود علاقه مند بود و از طرفی دولت تمایل به توسعه علاقه مندی های ملی گرایی در کشور داشت و از طرف دیگر نیز مردم علاقه مند به ترک سنت های خود نبودند. چگونگی تأثیر کارهای معماران خارجی دعوت شده به ایران توسط دولت در این دوره بر هویت معماری معاصر ایران سؤال اصلی این تحقیق است. در این مقاله ابتدا گذری بر جریان ملی گرایی، مدرنیته و نیز تأثیر آن بر معماری که در این دوره اتفاق افتاد خواهیم داشت و در ادامه نیز تأثیر معماری و معماران غربی مورد تحلیل قرار خواهد گرفت. با توجه به این که نیکولای مارکوف بناهای متعددی را در این دوره طراحی کرده و نیز در مدیریت عناصر سنت، مدرنیته و ملی گرایی در معماری به عنوان یک معمار خارجی تأثیرگذار بوده، معماری و کارهای وی به عنوان نمونه موردی در این پژوهش انتخاب شده است. این پژوهش از نوع کیفی توصیفی بوده و از نظر نتیجه پژوهش کاربردی و منطق پژوهش نیز استنتاجی قیاسی است. روش تحقیق در این پژوهش میدانی کتابخانه ای است. نتیجه این پژوهش نشان می دهد که مارکوف با در نظر گرفتن بسترها و زمینه های موجود در جامعه و مطالعه نیازها، کمبودها، خواسته ها و الزامات جامعه در راستای نیل به تجددگرایی توانست تأثیر بسزایی بر انتقال سنت به مدرنیته در معماری دوره پهلوی اول داشته باشد.