سیر الملوک

وزارت از مهم ترین مناصب در تاریخ حکومت داری ایران بوده که در دوره اسلامی الگوبرداری از منصب وزارت در حکومت ساسانی است؛ با این تفاوت که در دوره اسلامی با افزوده شدن قوانین و احکام اسلامی، جایگاه و ویژگی هایی متناسب با حاکمیت اسلامی پیدا کرد. منصب وزارت توسط نویسندگان مختلف، از نگاه سیاسی یا مذهبی مورد بررسی قرار گرفته است. پژوهش حاضر با توجه به دو دسته از متون شامل سیر الملوک ها و شریعت نامه ها، به بررسی منصب وزارت پرداخته و درصدد است دریابد، خاستگاه سیاسی و فرهنگی نویسندگان متون مذکور، چگونه در تبیین و تفسیر از منصب وزارت تأثیرگذار بوده است. این تحقیق نشان خواهد داد که خاستگاه سیاسی و مذهبی نویسندگان موجب گردیده تا منصب وزارت، با دو دیدگاه تجربه گرایی و آرمان گرایی تبیین و تفسیر گردد.

این مقاله به بررسی سیر تحول پژوهش ها دربارۀ سیر الملوک از آغاز تا پایان سال 1398ش و آسیب شناسی آن ها پرداخته و به دنبال پاسخ به این پرسش ها است: 1. چه رویکردهایی در مقاله های مرتبط با سیر الملوک از آغاز (1342) تا پایان سال 1398ش وجود داشته است؟ 2. بسامد کدام رویکردها بیش تر بوده و علت آن چیست؟ 3. دلایل تغییر رویکردهای مقاله ها به سیر الملوک در دوره های مختلف چه بوده است؟ مجموع مقاله ها در این حوزه، 209 عنوان بوده که در تحلیل و بررسی آن ها به مضمون، منابع، رویکرد، نقد و بررسی نقاط قوت و ضعف پژوهش و میزان اهمیت آن، تأثیر پذیری از منابع پیشین و اشتمال بر نکات جدید و بکر توجه شده است. رویکردها به ترتیب بسامد عبارتند از سیاسی، تطبیقی، مذهبی، نظریه، توصیفی، تاریخی، انتقادی، ادبی، زندگی نامه ای و نسخه شناختی. از جمله عوامل مهم و مؤثر بر سیر تحول رویکرد مقاله ها می توان به چاپ عباس اقبال از سیر الملوک در سال 1320ش، انتشار کتاب خواجه نظام الملک طوسی و طرح اندیشۀ سیاسی ایرانشهری در سیر الملوک در دهۀ 70 و فضای سیاسی و اجتماعی ایران در نیمۀ دوم دهۀ هفتاد اشاره کرد. در بخش نتایج، دسته بندی بسامدی رویکردها و تحلیل آن ها، توزیع زمانی رویکردها در دهه های مختلف، برشمردن عوامل مؤثر بر سیر تحول رویکردها و تحلیل آن ها آمده است. در بخش پایانی که به آسیب شناسی پژوهش ها اختصاص یافته، اصلی ترین ایرادها در پژوهش های مرتبط با سیر الملوک بیان شده است.

فهرست هشت سیرالملوک نام برده در تاریخ سنی ملوک الأرض و الأنبیاء حمزه اصفهانی، یکی از مشهورترین فهارس مآخذ اخبار ایرانیان است که از قرن 4 تا 6 هجری، شش بار در کهن ترین منابع تاریخی مسلمانان تکرار شده است. در این مقاله به مقایسه فهرست در این منابع پرداختیم و دریافتیم که تاریخ حمزه دست کم دو تحریر با تفاوت های جزئی داشته است. تحریر نخست با فهرست کامل، در اختیار مؤلفان شاهنامه ابومنصوری بوده و از آنجا به منابع بعدی راه یافته است. در تحریر دیگر که وقایع سال 350 را دربرداشته و بیرونی از آن با عنوان تواریخ الکبار الامم نام برده، نام یکی از مآخذ از فهرست حذف شده است. این تحریر در اختیار ابوعلی بلخی و ابوریحان بیرونی بوده و دست نویس های متأخر و موجود تاریخ حمزه، با این تحریر مطابقت دارد. از طرفی با مقایسه شیوه ضبط اسامی خاص در روایات مختلف دریافتیم که برخلاف نظر عام، احتمالاً برخی از مآخذ هشت گانه به زبان فارسی نوشته شده بوده اند. همچنین دریافتیم که مراد مؤلفان تاریخ بلعمی از «شاهنامه بزرگ» در این بخش، احتمالاً شاهنامه ابومنصوری بوده است نه شاهنامه ابوالمؤید بلخی.