فرهادمیرزا معتمدالدوله

از زمان قدرت یابی خاندان اردلان، ایالت کردستان ایران تحت حاکمیت بنی اردلان اداره می شد و حکمرانان آن مناسبات خود را با دولت های مرکزی به نحوی تنظیم می کردند که استقلال خود را در جایگاه حکومتی محلی حفظ کنند. این خاندان تا زمان ناصرالدین شاه قاجار بر کردستان حکومت کرد؛ اما در این زمان و در راستای سیاست تمرکزگرایی ناصری و قاجاری کردن حکومت ایالات، شاهزاده فرهادمیرزا معتمدالدوله به حکومت کردستان تعیین شد و این گونه، به حیات سیاسی اردلان ها پایان داده شد. معتمدالدوله شورش های کردستان را سرکوب کرد و ناامنی را از بین برد و نظم و امنیت را در آنجا برقرار کرد. این شورش ها و ناامنی ها در اثر ناتوانی آخرین والی اردلان و خودسری های بزرگان اورامان و حملات عشایر جاف پدید آمده بود. او سپس در این ایالت، اقدامات عمرانی و اصلاحی انجام داد. در این پژوهش، دوران حکومت معتمدالدوله بر کردستان پس از برافتادن حکومت محلی اردلان و اقدامات وی در این ایالت برای تثبیت قدرت قاجارها، به شیوﮤ توصیفی تحلیلی، بررسی شده است. یاﻓﺘﮥ پژوهش نشان می دهد که تغییر سیاست قاجارها در مقابل خاندان اردلان، به سیاست تمرکز قدرت توسط دربار قاجار بستگی داشت و معتمدالدوله با مهار کانون های بحران و برقراری امنیت، در تثبیت قدرت قاجارها بر کردستان نقش مهمی ایفا کرد.

یکی از مهم ترین وقایع کردستان در اواخر حکومت اردلان، ناآرامی های منطقه اورامان است. حفظ امنیت این منطقه، با توجه به هم جواری با مرزهای عثمانی، از دغدغه های حکمرانان محلی کردستان و دولت مرکزی در دوره قاجار بود؛ با اینحال، در فاصله سال های 1268تا 1287ق مواردی از ناآرامی در منطقه اورامان، در منابع تاریخی بازتاب یافته است. این پژوهش، به روش اسنادی و با رویکرد توصیفی  تحلیلی، بر پایه منابع کتابخانه ای، در پی پاسخ گویی به این دو پرسش است: مهم ترین عوامل بحران اورامان کدام است؟ دولت مرکزی برای مدیریت این بحران، چه سیاستی در پیش گرفت؟ یافته این پژوهش، نشان می دهد که بحران اورامان در مجموع متأثر از مؤلفه های چندگانه قدرت طلبی های محلی برخی حکام اورامان، سیاست های نادرست و ضعف حکومت محلی اردلان و تمرکزگرایی دولت مرکزی در دوره ناصری بوده است و برخلاف برخی تحلیل ها، نمی توان انگیزه های براندازانه یا ابعاد قوم مدارانه برای آن متصور شد. انتصاب فرهادمیرزا معتمدالدوله به عنوان حاکم کردستان نیز با هدف مهار بحران در اورامان بوده است. معتمدالدوله با همراهی نیروهای اعزامی از سوی دولت مرکزی، توانست در کوتاه مدت و به روش قهرآمیز، بر این بحران غلبه کند. این امر به معنای برطرف شدن زمینه ها و پیامدهای بحران و موفقیت دولت مرکزی در مهار بحران در بلندمدت نیست.

فرهادمیرزا معتمدالدوله در مدت حکومت بر فارس (1293-1298ق) به عمران و آبادانی شیراز توجه ویژه ای کرد؛ ازجمله به لای روبی و اصلاح قنات های کریم خانی پرداخت که در خلال این اقدام، بنیاد قنات تازه ای گذاشته شد و «فرهادآباد» نام گرفت. فرهادمیرزا بخشی از آب این قنات را وقف و بخشی را میان بزرگان فارس تقسیم کرد. از قنات فرهادآباد شیراز اطلاع چندانی در دست نیست و تنها در برخی منابع محلی به اختصار از آن یاد شده است؛ ازاین رو، هدف از این پژوهش شناخت ابعاد تاریخی، شروط وقف و تقسیم سهام آب قنات فرهادآباد شیراز بر پایه خوانش حکم فرهادمیرزا معتمدالدوله در این خصوص است. این مقاله با روش تحقیق تاریخی، با رویکرد توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر اسناد آرشیوی و منابع دست اول تاریخی نوشته شده است. نتایج بررسی ها نشان می دهد که قنات فرهادآباد در نزدیکی چشمه جوشک، در صحرای قصر قمشه قرار داشت. این قنات در اوایل شعبان 1295ق، هنگام بازدید فرهادمیرزا معتمدالدوله از قنات های کریم خانی کشف شد، اما بهره برداری از آن تا حدود یک سال بعد به طول انجامید. حجم آب قنات فرهادآباد در حدود یک تا یک ونیم سنگ بود. این آب از طریق نهر اعظم به سمت شیراز می آمد و در مقسّم اعلای این نهر در دو بند رودخانه و مقرّب می افتاد و به مصرف می رسید. آب قنات فرهادآباد به چهارده سهم تقسیم شده بود: چهار سهم بر مدرسه خان شیراز و آب انبار مجاور آن وقف بود و مابقی به ده تن از علما و رجال متنفذ فارس، به ازای هر نفر یک سهم اختصاص داشت. به احتمال، فرهادمیرزا پیش از وداع با حکومت فارس (ربیع الثانی 1298ق)، موضوع مصرف بخشی از سهام وقفی این قنات را به نفع تکیه (مقبره) عصمت السلطنه، همسر فرزند خود عبدالعلی میرزا در حافظیه تغییر داده است. او ثواب خیرات قنات فرهادآباد را به روح پدر و مادر خود و پدر و مادر ناصرالدین شاه قاجار تقدیم کرده است. آثار خیر این اقدام بیشتر به نفع معدودی از رجال شیراز تمام شده است.