روشنفکری دینی

سلامت اجتماعی در چند سال اخیر مورد توجه واقع شده است. هرچند عوامل مختلفی در سلامت اجتماعی مؤثرند، نقش دین در سلامت اجتماعی افراد به خصوص در جامعه ایرانی غیرقابل چشم پوشی است و فکر دینی و دینداری همچنان جایگاه مهمی در سپهر اندیشه ایرانیان دارد. بدین ترتیب از یک طرف دین و دینداری جامعه ایران در وضعیتی است که به خاطر نفوذ و گستره آن نمی توان در حوزه سلامت اجتماعی به آن بی تفاوت بود و از سویی دیگر، مشکلات دینداری در جامعه ایران نشان از این دارد که روشنفکری دینی در جامعه ایران مقوله کم اهمیتی نیست. از این رو به ایستارهای گفتمان های روشنفکری دینی در سلامت اجتماعی پرداختیم. این تحقیق از نوع کیفی و روش آن، تحلیل گفتمان با رویکرد لاکلا، موفه و فرکلاف با تکنیک های تحلیل اسنادی و تحلیل محتوا است. براساس اهداف تحقیق، مؤلفه های سلامت اجتماعی (انسجام اجتماعی، مشارکت اجتماعی، پذیرش اجتماعی، همبستگی اجتماعی و شکوفایی اجتماعی) در گفتمان های روشنفکری دینی در ایران معاصر شامل گفتمان لیبرالی اندیشه دینی به نمایندگی بازرگان، گفتمان نوسنت گرا به نمایندگی سید حسین نصر و گفتمان رادیکال-انتقادی به نمایندگی علی شریعتی حول مفهوم سلامت اجتماعی را با لحاظ کردن عنصر دین کنکاش کرده ایم. مطابق اصول تحلیل گفتمان، ابتدا مفصل بندی گفتمان و عناصر در مفصل بندی و حوزه گفتمانگی و دال های مرکزی گفتمان ها در سلامت اجتماعی با مؤلفه های مد نظر کییز و شاپیرو در آثار و سخنرانی ها و مصاحبه های نمایندگان گفتمان های روشنفکری دینی در ایران را بازنمایی کردیم. در میان روشنفکران دینی به رغم تنوع تعابیر، به خصوص در ابعاد مختلف و آنچه در این تحقیق به عنوان دال های مرکزی اختیار شده اند، می توان خطوط مشترکی یافت. ایمان، تعالی جویی معنوی، خاصیت معنابخش و جان پرور دین، هواداری سازوکارهای دموکراتیک و وفادار به آزادی، عقل گرایی در موازات معناگرایی دینی، اقتضائات تاریخی دین، بازنگری انتظارات و توقعات از دین، قائل به قرائت پذیری دین و کثرت گرایی و در عین اعتقاد به شریعت و مناسک، تلاش می کنند تلقی اخلاقانه-عارفانه ای از دین ارائه دهند که متضمن بسیاری از مفاهیم اساسی سلامت اجتماعی است.

زبان پدیدآورنده حیات اجتماعی و زیست جهان هر جامعه انسانی است. در هر عصری و در هر جامعه ای نباید از تنها یک بازی زبانی بلکه باید از بازی های زبانی سخن گفت؛ بازی های زبانی که ذخایر نشانه شناختی جامعه را شکل داده و امکان بازتولید آنها را در منازعه گفتمان های سیاسی فراهم می کنند. جامعه ایرانی نیز در یک قرن اخیر واجد چنین خصلتی بوده است. در این میان زبان سیاسی روشنفکری دینی یکی از بازی های زبانی در ایران معاصر می باشد که با بهره گیری از نشانه های ابر زبان گفتمان دینی و مبانی معرفت شناختی مدرنیته به مفصل بندی گفتمانی جدید در میدان سیاست ایران دست زده است. در این راستا هدف مقاله حاضر نیز فهم زبان سیاسی میدان گفتمانی روشنفکری دینی در ایران قبل از انقلاب اسلامی و بررسی تاثیر صورت بندی این گفتمان بر خرده گفتمان های گفتمان پسا استعماری برآمده از انقلاب اسلامی می باشد. بهمین منظور سوال اصلی مقاله حاضر عبارت است از اینکه: صورت بندی زبان سیاسی میدان گفتمانی روشنفکری دینی(1330 تا 1357) چه تاثیری بر خرده گفتمان های میدان سیاست پساانقلابی داشته است؟ یافته های تحقیق نشان می دهد که زبان سیاسی روشنفکری دینی منبع نشانه شناختی هویتی برای بخشی از خرده گفتمان های برآمده از کلان گفتمان انقلاب اسلامی بوده و با منطقی بینامتنی به عنوان بخشی از نظام معنایی ابر گفتمان دینی در مفصل بندی گفتمان هویتی پسااستعماری نقش اساسی ایفا کرده است. پژوهش حاضر به روش کیفی و از طریق در هم تنیدن سه سنت نظری نشانه شناسی، مطالعات پسااستعماری و نظریه میدان مساله تحقیق را بررسی می کند.

پیدایش ساختار تئوریک جهان بینی و تفکر انسان مدرن را باید مرز قائل شدن میان پندار و حقیقت دانست. در مقابل این بازشناسی ما با وجه دیگری از تفکر نیز مواجهیم؛ پیشامدرن یا به تعبیر کاسیرر اسطوره ای؛ تفکری که لایه های ذهنی آن کاملا حسی است و آگاهی در آن امری مطلق است که از «خود» یا گذشته ای اصیل منتقل شده است. اهمیت بازشناسی این ذهنیت آنجاست که با همه تلاش ها برای مدرنیته، آنچه همچنان –اگر نگوییم تمام ذهن- بخشی از ذهن روشنفکران ایرانی را -چه دینی و چه غیردینی- احاطه کرده، همین ذهنیت غیرمنطقی و پیشاسیستماتیک اسطوره ای است. نکته اینجاست که در این بازشناسی ذهنیت اسطوره ای در تفکرات اثرگذار روشنفکری ایرانی، به الگوی بازگشت به خویشتنی برمی خوریم که «خودی» اسطوره ای را مدنظر دارد. جایگاه این ذهنیت را در تقابل «خود» و «دیگری» باختینی و تا حدودی هایدگری و تأثیر آن بر جوامع جهان سوم یا به عبارتی شرق می توان دید. با نگاهی گذرا به روشنفکران ایرانی شاهدیم همه در تلاش برای بازشناسی هویتی «خود» در مقابل «دیگری» بوده اند؛ به طوری که تاریخ اندیشه ایران را از قاجاریه به این سو، باید حول محور مفهوم «خود» بازنویسی کرد. تلاش نوشتار حاضر شناخت و بیان رابطه ذهنیت اسطوره ای حاکم بر اندیشه جلال آل احمد با مفهوم «خود» مدنظر اوست و در پی آن است نشان دهد ذهنیت اسطوره ای آل احمد در تعریف «خود» در مقابل «دیگری»، نوعی مواجهه اگونیسمی است؛ یعنی غرب / «دیگری»، تعارض عمیقی با «خود» دارد که نمی توان آن را نادیده گرفت و البته نمی توان از بین برد.

روشنفکری دینی به عنوان محصول رویارویی دین با مدرنیته، یکی از رویکردهای مناقشه انگیز و پرنفوذ چند قرن اخیر دنیای اسلام است. این رویکرد در ایران نیز به یکی از مباحث مهم و جنجال برانگیز میان اندیشمندان تبدیل شده و جهت گیری های بعضاً متفاوتی را تجربه کرده است. این جهت گیری ها سبب شده است تا روشنفکری دینی ایران در قالب موج های متفاوتی نام گذاری گردند. ”احیاگری اسلامی“، ”اسلامی سازی دانش“ و ”جریان متأخر“ آن با جهت گیری معرفت شناسانه و فلسفی از جمله این موج هاست. جریان متأخر روشنفکری دینی ایران بر این ادعاست که می تواند دین را با مدرنیته و عناصر آن ازجمله شهروندی، سازگار کند. نوشتار حاضر باهدف بررسی امکان سازگاری دین و شهروندی مدرن از چشم انداز جریان متأخر روشنفکری دینی، می کوشد تا به این پرسش پاسخ دهد که امکان و ظرفیت این جریان را در سازگاری با شهروندی مدرن چیست و سپس تربیت شهروندی متناسب با مفروضات این جریان را ترسیم کند. پژوهش حاضر در زمره پژوهش های کیفی قرار می گیرد و برای رسیدن به هدف خود از روش توصیفی-تفسیری، سود می جوید. یافته های این پژوهش نشان می دهد که این جریان فکری با پیش فرض ها و اصولی که دارد و نیز با طرح اولویت معرفت شناسی بر هستی شناسی در بسیاری از موارد توانسته است با مفروضات مدرنیته و شهروندی مدرن خود را سازگار کند و تحقق تربیت شهروندی مدرن را ممکن سازد، امّا در پاره ای از مسائل به توافق دست نیافته است.

زمینه و هدف: جریان روشنفکری دینی معاصر در تلاش است تا برداشت و قرائتی از دین عرضه نماید که با دنیای جدید در تناسب باشد. برخی از روشنفکران معاصر تحصیلکرده در غرب، به دنبال آن اند تا وجوه معرفت شناختی آموخته از غرب را در تحلیل و تفسیر دینی به کار برده و از این طریق، میان سنت دینی خود و آورده تمدنی غرب تلفیق نمایند.روش: ازآنجاکه مسئله پژوهش، ردیابی و تأثیرات مبانی معرفتی غرب در روشنفکران معاصر است، روش تحقیق، کیفی و تطبیقی است.یافته ها: در این پژوهش، به وجوه اثرگذاری هرمنوتیک بر تفسیر دینی روشنفکران غرب زده پرداخته شده و به عنوان نمونه، آرای عبدالکریم سروش بررسی و تأثیر طرح فکری وی بر امنیت نرم جمهوری اسلامی ایران کنکاش شد.نتایج: نتیجه طرح فکری سروش را می توان پلورالیسم دینی، دین گرایی فردی و نوعی سکولاریسم دینی و طرد دین از عرصه و کارکرد اجتماعی، عدم قطعیت قرآن کریم و سنت نبوی در تبیین آموزه های اجتماعی- سیاسی، پذیرش لیبرالیسم و حقوق بشر با بنیان ها و معیار های غربی به عنوان مبنای حکومت داری و در یک کلام، "عرفی سازی دین" تلخیص و در این صورت، به نوعی، تعارض قطعی میان امنیت نرم جمهوری اسلامی ایران و طرح فکری سروش ترسیم نمود.

جریان روشنفکری به طور عام و روشنفکری دینی به نحو خاص، اعتقاد چندانی به مسئله ارتباط دین و سیاست ندارد. مهندس مهدی بازرگان به عنوان یکی از روشن فکران برجسته دینی که دارای آثار فراوانی بوده و مورد توجه بخش عظیمی از جریان روشنفکری قرار دارد، نیز در برخی از آثار خود با اشاره به شواهدی از سیره برخی از ائمه(ع)، نتیجه می گیرد که در سیره این بزرگواران نیز دین و سیاست دو مقوله جداگانه بوده اند. در این پژوهش که با بهره از ابزار کتابخانه ای و اسنادی و به روش تحلیل متن با رویکرد انتقادی، نگاشته شده، کوشیده ایم تا براساس منابع تاریخی، این مدعارا در بوته نقد و ارزیابی قرار دهیم. نتیجه این پژوهش اینکه برخلاف موارد و قراینی که بازرگان ذکر کرده، سیره ائمه(ع) نشان می دهد که دین از سیاست و حکومت جدا نبوده است.

روشنفکری دینی امام در کسوت آموزه های وصیت نامه با نقد بنیادین سیاستهای پهلوی، اسلام ستیزی غرب و شرق را به مبارزه طلبیده بود. بن مایه مذهبی وصیت نامه، برگرفته از سنّتهای اسلامی ای بود که قرنها مانند یک عرف اجتماعی در میان ایرانیان وجود داشت. هدف: هدف از نگارش این مقاله، بازخوانی اندیشه های مبارزاتی امام(ره) با شالوده های غربی و شرقی رژیم پهلوی از رهگذر وصیت نامه ایشان بود. روش: برای گردآوری اطلاعات از شیوه کتابخانه ای استفاده شد. از این رو، روش هرمنوتیک قصدگرای اسکینر، با تحلیل متن وصیت نامه توانست به بازخوانی از سنّتها و کشف نیت مؤ لف بپردازد. یافته ها: روش قصدگرای اسکینر با تشریح رابطه بین نظر و عمل سیاسی امام، ضمن فهم نیت متن وصیت نامه به عنوان ایدئولوژی ایشان، به همترازی آن با متن و غبارروبی از ایدئولوژی رقیب پرداخت. نتیجه گیری: مبتنی بر روش اسکینر، وصیت نامه امام به عنوان ایدئولوژی برتر، سهم خود را در کنش و واکنش فکری، عملی و مبارزاتی عصر خویش و پس از آن ایفا کرده بود. از این رو با خوانش متن، هم امکان پی بردن به نیت امام به عنوان مؤ لف متن فراهم می شد و هم بر روشنفکری ایشان نظری افکنده می شد.