درباره الی

این مقاله با رویکرد تحلیل گفتمان انتقادی و براساس نظریات نورمن فرکلاف به تحلیل جایگاه طبقاتی شخصیت های فیلم های چهارشنبه سوری (1384)، درباره ی الی (1387) و جدایی نادر از سیمین (1389) می پردازد. بازنمایی جایگاه طبقاتی شخصیت ها بر مبنای الگوی کلان اقتصاد سیاسی و بر اساس نظریات اریک اولین رایت در زمان تولید و مصرف این فیلم ها صورت گرفته است. مناسبات قدرت در ساختار اجتماع و اقدامات مربوط به توسعه ی کشور ایران به شکاف طبقاتی منجر شد و نتیجه ی آن، نابرابری بهره مندی از امکانات رفاهی دربازه ی زمانی تولید و نمایش فیلم های مورد بررسی است که بازنمایی آن را در فیلم های یادشده شاهدیم. پس از بیان تمایز میان طبقه ی متوسط و حاشیه نشینان بر مبنای مالکیت بر ابزار تولید، تخصص و مدیریت، با روش تحلیل گفتمان انتقادی با تکیه بر روابط نابرابر قدرت از طریق امور ایدئولوژیک، چنین نتیجه ای حاصل شده است که نحوه ی بازنمایی شخصیت های فیلم های مذکور، بازتولیدی از گفتمان ایدئولوژیک غالب است و در تقابل با حاشیه نشینان جامعه قرار داشته و آنان را به مثابه تهدید برای خویش می داند.

قهرمان محق اصطلاحی است که از فلسفه و تحلیل هگل 1 در باب تراژدی استخراج شده است. هگل با توجه به دستگاه فلسفی اش، تراژدی آنتیگونه 2 نوشته سوفوکل 3 را تحلیل کرد و استنباطش این بود که در این تراژدی نبرد بین دو آگاهی صورت گرفته است. در واقع هگل با تحلیل نمایشنامه آنتیگونه اثر سوفوکل مفهوم جدیدی از قهرمان را ارائه داد و ادعا کرد که تراژدی نبرد میان دو نیروی خیر است نه جدال خیر با شر. نظریه هگل در باب قهرمان تراژدی می تواند سرآغازی برای قهرمان در تراژدی مدرن باشد. تراژدی مدرن درعین حال که شباهت هایی با تراژدی یونان باستان دارد، ویژگی های منحصربه فردی دارد که آن را با تراژدی کلاسیک متمایز می سازد. فیلم درباره الی ساخته اصغر فرهادی آدم هایی را به تصویر می کشد که با هم بر سر مسئله ای به نزاع و جدال می پردازند؛ اما به نظر می رسد این شخصیت ها، فقط قهرمانانی محق هستند که تفکرشان با هم متفاوت است. در پژوهش حاضر که به روش توصیفی تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای و مشاهده فیلم انجام شده است، علاوه بر - تحلیل تراژدی یونان و تراژدی مدرن و تفاوت ها، تلاش شده است مفهوم و نقش قهرمان را براساس دیدگاه هگل در فیلم درباره الی مورد مطالعه قرار گیرد.

دیالکتیک خدایگان و بنده توسط ژک لکان با الهام از نظریات هگل وارد روان کاوی شده است. بر این اساس، مسئله مورد پژوهش در این مقاله، تحلیل روابط میان زوج های چهارگانه زن و مرد در فیلم درباره الی (1387) ساخته اصغر فرهادی، فیلم ساز ایرانی، است. روش جمع آوری اطلاعات براساس مشاهده فیلم بوده که محتوای آن به روش تفسیری و با رویکرد روان کاوانه تجزیه و تحلیل شده و در آن از روش های مکتب فروید استفاده شده است. شکل اول، رابطه بین شخصیت های سپیده و امیر است که در آن زن و مرد همچنان بر سر قدرت در حال نبردند. شکل دوم، رابطه میان شخصیت های نازی و منوچهر است که زن بنده و مرد خدایگان است. شکل سوم در رابطه بین شخصیت های شهره و پیمان برقرار است که زن در عین پذیرش خدایگانی مرد، تظاهر می کند که خودش خدایگان است. شکل آخر در رابطه بین شخصیت های الی و احمد است که دو طرف رابطه تمایل دارند که بنده باشند. نتیجه حاصل از این مقاله چنین است که در جامعه مردسالار ایرانی، روابط میان زوج های زن و مرد به صورت دیالکتیک خدایگان و بنده در قالب سازوکارهای دفاع روانی شخصیت ها در فیلم اصغر فرهادی بازنمایی شده است.

مطالعات بینامتنی جایگاهی ویژه در مطالعات ادبی و سینمایی ایفا می کند. در این حوزه علاوه   بر توجه به متن اصلی، تعاملات متنی میان آثار مختلف مورد توجه قرار می گیرد. تحت تأثیر این حوزه، شبکه ای از متن خلق شده و روابط موجود در اثر، دامنه ای گسترده و درهم تنیده پیدا می کند که منجر به تکثرگرایی در معنا می شود. در این میان نظریه ترامتنیت ژرار ژنت از نظریه های جامع در مبحث روابط بینامتنی است. ترامتنیت از پنج بخش تشکیل می شود: بینامتنیت، شبه متنیت، دگرمتنیت، الگومتنیت و حادمتنیت. هریک از این الگوها شکلی از روابط میان متون را آشکار می سازد. این مقاله به بررسی نظریه ترامتنیت و تطبیق آن با فیلم های درباره الی (1387) و فروشنده (1394) اثر اصغر فرهادی می پردازد. پرسش این پژوهش آن است که کدام یک از گونه های پنج گانه روابط ترامتنی در این دو فیلم حضور داشته، و این روابط چگونه با خلق لایه های متکثر معنایی، به تعمیق دلالت ها و گسترش افق های معنایی در ساختار روایی فیلم ها منجر می شود؟ نتایج پژوهش نشان می دهد که هرکدام از نمونه های موردی از سه دسته ترامتنیت برخوردارند. فیلم درباره الی با ارجاع به متون و آثار دیگر همچون ضرب المثل های آلمانی و فیلم «ماجرا»، به لایه های روایی و دلالت های معنایی خود عمق بخشیده است. فروشنده نیز با ارجاع به نمایشنامه مرگ فروشنده و داستان های ایرانی همچون گاو و گیله مرد ، به تعمیق شخصیت پردازی و دستیابی به ساختار چندلایه روایی منجر می شود. این پژوهش نشان می دهد که نظریه ترامتنیت می تواند ابزاری کارآمد برای تحلیل لایه های پنهان در آثار سینمایی باشد.