عجایب المخلوقات قزوینی

«عجایب نامه ها» از مهم ترین دانشنامه های تصویری در شناخت افکار، باورها و آداب هستند. روایات عجایب نامه ها تحت تأثیر عوامل مذهبی، قومی، وقایع تاریخی، اختراعات و اکتشافات مانند ورود سیاحان، مسافرت ایرانیان به سرزمین های دور و نهضت ترجمه بوده است. آن چه امروز عجایب نویسی نامیده شده، متونی است که ریشه در فرهنگ شفاهی مردم داشته، به شکل دانشنامگی تدوین شده است. در این مقاله ضمن بررسی سنت عجایب نامه نویسی در ایران، به معرفی و مطالعه یکی از نسخ خطی مصور کتاب عجایب المخلوقات «قزوینی» که در کتابخانه باواریا واقع در مونیخ آلمان نگه داری می شود، پرداخته شده است. نسخه های متعددی از کتاب عجایب المخلوقات قزوینی در کتابخانه ها، موزه ها و مجموعه های شخصی نگهداری می شود. نسخه خطی که در این پژوهش مورد مطالعه قرار گرفته، مربوط به 658 ه .ش/ 678 ق و کهن ترین نسخه موجود از این کتاب است. روش انجام این پژوهش توصیفی- تحلیلی همراه با مطالعه کتابخانه ای است. با توجه به اینکه نویسنده کتاب (قزوینی) هنگام به تصویر درآمدن کتاب در قید حیات بوده، این موضوع در بررسی و تحلیل تصویری 467 نگاره و 44 نقشه خطی موجود در متن در نظر گرفته شده است؛ نگارگر آنچه را که در متن آمده، به تصویر کشیده و از پرداختن به هرگونه اضافاتی پرهیز کرده است. نگاره هایی که در متن اصلی کتاب عجایب المخلوقات به تصویر کشیده شده اند، کاملاً در جهت روشن ترشدن مفاهیم متن هستند.

 عوج بن عنق یکی از شخصیت های تصویر شده در نسخه های تصویری عجایب المخلوقات است. او مردی است بسیار بلندقامت و عظیم الجثه که در زمان آدم ابوالبشر به دنیا آمده و 3500 سال عمر کرده است. مطابق روایات، او در زمان طوفان نوح می زیسته و به دلیل قامت بلندش سیل و آب های دریاها تا زانویش بوده است. نخستین روایات در مورد این شخصیت در کتاب مقدس (عهد عتیق) ذکرشده و پس ازآن، در روایات و متون تفسیری دوره اسلامی نیز واردشده و در نسخه های مصور عجایب المخلوقات قزوینی نیز به نحوی متنوع ترسیم شده است. این مقاله تصاویر شخصیت عوج بن عنق را در دوره اسلامی و در پیوند با متون تاریخی همچون متن تاریخ طبری، جامع التواریخ، فال نامه طهماسبی، گرشاسب نامه و سام نامه بررسی کرده و به یاری این متون، ابعاد دیگری از شخصیت عوج بن عنق را مورد کندوکاو قرار داده است. هدف از انجام این پژوهش، تحلیل تصاویر شخصیت عوج بن عنق در پرتو روایات و متون تاریخی و تبیین تفاوت های میان روایت متنی و روایت تصویری عوج بن عنق و پاسخ به این پرسش است که توصیف بصری عوج بن عنق با توصیف متنی او در کتب تاریخی و متون تفسیری، چه تفاوت هایی را نشان می دهد و این تفاوت ها چگونه در نگاره ها بازتاب یافته است؟ روش به کاررفته در این پژوهش روش تحلیل شمایل شناسی است که بر پایه داستان ها و تمثیل ها به دنیای رمزگان اثر ورود کرده و معنای ثانویه تصویر را استخراج می کند. شیوه جمع آوری اطلاعات به صورت کتابخانه ای و اسنادی است. یافته های تحقیق نشان داد تداوم شخصیت عوج بن عنق از خلال روایات دینی کتاب مقدس به عجایب المخلوقات قزوینی، با تغییر و تحولاتی روبه رو بوده و متون کهن فارسی و به طور خاص، متن اوستا نقش مهمی در تداوم شخصیت عوج بن عنق در دوره اسلامی داشته است. همچنین، در بررسی تصاویر شخصیت عوج بن عنق، دو تصویر «سنگ بر دوش کشیدن» و «زیستن در دریا و ماهی گرفتن از آب» بسیار تکرار شده است. تحلیل ها بیانگر این موضوع مهم است که در این تصاویر مفاهیم نجومی به میانجی توصیفات ادبی انتقال یافته است.