کتیبه شناسی

یکی از مهم‌ترین ضرورت‌های فهم تاریخ صدر اسلام، به‌خصوص برای شناخت دلالت بسیاری از آیات قرآن کریم، آگاهی از باورهای فرهنگی و تاریخی اعراب در دوران پیش از ظهور اسلام است. باوجود پیدایش دانش‌های جدید و آورده‌های ارزشمند ایشان در ارتباط با دوران باستان، به نظر می‌رسد که فهم ما از بسیاری از دلالت‌های تاریخی آیات قرآن، دارای کاستی و ابهام است. مقاله حاضر، با هدف نشان دادن نمونه‌ای از پژوهش‌های ضروری در این زمینه، بر آن است به موضوع خدابانوان عربی با تکیه بر سه الهه: منات، لات و عزی بپردازد و با کمک منابع پیشاقرآنی و شواهد عینی باقیمانده از جزیرة‌العرب در پیش از ظهور اسلام، به پرسش‌هایی در این زمینه، مانند: چیستی این الهه‌ها، مهم‌ترین کارکردها، صفات و القاب آنها، پیشینه تقدیس و مناطق اصلی پرستش آنها پاسخ دهد. مجموعه واکاوی‌های باستانی و تاریخی نشان می‌دهند این خدابانوان، الهه‌های واردشده از سرزمین‌های مجاور شبه‌جزیزه بودند که فراتر از ماهیت سنگی یا چوبی‌شان، کارکردهای مختلفی داشتند و در سطحی گسترده سرتاسر جزیرة‌العرب تقدیس و تنزیه می‌شدند.

سامان سیاسی-اداری شاهنشاهی ساسانی از نظر تأثیر و تأثراتش و نیز تحولاتی که آن را به دولتی بسیار ساختارمند بدل ساخت، موضوع مطالعات متعددی بوده است. در این بین، پژوهش های ریکا گیزلن در توسعه این حوزه مطالعاتی نقشی محوری داشته است. سی سال پس از اولین کتاب یادمانی وی در این باره در سال 1989، انتشار کتاب «جغرافیای اداری شاهنشاهی ساسانی. شواهد کتیبه شناختی پارسی میانه» توسط این نویسنده فرصت به ثمر نشستن این توسعه ها را فراهم کرده است. بنابراین، هدفهای اصلی مقاله حاضر، مرور کتاب و تعیین جایگاهش در حوزه مطالعاتی مربوطه، در کنار معرفی نویسنده اش، است. در این راستا بخشهای گوناگون این کتاب و مطالب مورد تمرکز هر یک به گونه ای دقیق ارائه و دستاوردهایش در پیشبرد دانش و کاربردش برای پژوهشگران ذکر گردیده است. در پایان مقاله نیز به ایجاز پیشنهادهایی برای بعضی اصلاحات و ترسیم نقشه راهی برای پژوهش های بعدی فراهم گردیده است. با مرور این کتاب درمی یابیم که نویسنده روش پژوهشش را بر پایه مطالعه تطبیقی و در زمانی منابع اصلی کتیبه شناختی پارسی میانه نهاده است. بنابراین پیکره کامل داده ها در دو کاتالوگ جامع همراه با توضیحات زبان شناختی و تاریخی فراهم شده و مدارکی متقن برای جغرافیای اداری دولت ساسانی و پویاییهای آن ارائه گردیده است.

پس از اسم جلاله «الله»، «ربّ» پربسامدترین نام خدا در قرآن است که در قریب به اتفاق موارد به صورت مضاف به کار رفته و در این میان، ترکیب «ربّ العالمین» بیشترین کاربرد را دارد. اهمیت این تعبیر هنگامی آشکار می شود که می بینیم در مواردی متعدد وصف منتخب خدا از میان همه اوصاف وی است و به ویژه در آیات آغازین فاتحه الکتاب، تنها وصفی است که میان دو اسم خاص خدا، یعنی اسم جلاله «الله» و «الرحمن»، یاد شده است: «الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَلَمِینَ الرَّحْمَنِ الرَّحِیمِ». عالمان مسلمان از دیرباز در مبدأ اشتقاق و معنای «العالمین» اختلاف نظر داشته اند؛ چراکه نخست ساخت واژه «عالم»، بر وزن مفروض فاعَل، بر اوزان مشهور اشتقاقی عربی نیست، و دوم، پیوند معنایی آن با ریشه مفروض ع ل م به معنای «دانستن» محل بحث است. بر این پایه، گمانه وام واژگی آن، به ویژه در ترکیب «ربّ العالمین» تقویت می شود. برای پاسخ به این مسأله در این پژوهش از روش های تاریخی و توصیفی استفاده شده است. با مراجعه به متون دینی و نیایش های یهودی، نزدیکی «ربّ العالمین» با تعابیری همچون «رِبُون هاعُولامیم» و «مِلِخ هاعُولام» عبری و «ماری عَلما»ی آرامی که در وصف خدا به کار رفته اند، آشکار می شود. با بررسی شواهد کتیبه شناختی برآمده از منطقه عربستان، روشن می شود که از حدود سه قرن پیش از اسلام ساکنان جنوب و شمال این منطقه گرایش به یگانه پرستی داشته ، در آغاز یهودی و از اوائل قرن ششم، مسیحی شده اند. اوصاف خدا در کتیبه های حمیری و شمال حجاز پیوند آنها با «ربّ العالمین» را نشان می دهد.