دیپلماسی علم و فناوری

علی رغم اقبال گسترده سیاستمداران و محققان طی سال های اخیر به موضوع دیپلماسی علم و فناوری، به نظر می رسد تلقی مشترکی از این مفهوم میان رشته ای حاصل نشده است. به طور طبیعی درک یک مفهوم و ابعاد تشکیل دهنده آن، برای مواجهه عالمانه ی با آن ضروری است. در این مقاله با استفاده از رویکرد فراترکیب تلاش شده است با تحلیل نظام مند ادبیات علمی این حوزه، یک چارچوب مفهومی برای پیکربندی موضوع دیپلماسی علم و فناوری ارائه شود. بدین منظور ضمن شناسایی 120 منبع مرتبط، پس از طی مراحل لازم، در نهایت 58 منبع مورد بررسی و تحلیل قرار گرفت. فراترکیب مطالعات پیشین نشان می دهد مفاهیم دانشی توسعه یافته حول موضوع دیپلماسی علم و فناوری را می توان ذیل چهار بعد اصلی چیستی (ماهیت)، چرایی (هدف)، چگونگی (ملاحظات پیاده سازی و اجرا) و پیامدها (اثرات) دسته بندی نمود. علاوه بر این، جزییات دقیق تری از ابعاد شناسایی شده به صورت مقوله های فرعی استخراج گردید. به عنوان مثال، پیامدهای دیپلماسی علم و فناوری متشکل از مقوله های فرعی دیپلماسی و سیاست خارجی، علم و فناوری، اقتصاد، امنیت و قدرت نرم می باشد. این نوع ترسیم ابعاد مختلف دیپلماسی علم و فناوری، برای محققان و اندیشمندان، بستری برای توسعه ی ادبیات آکادمیک بر اساس ابعاد پیشنهادی فراهم خواهد نمود و برای سیاستگذاران و تصمیم گیران نیز منطقی کاربردی برای شروع برنامه ریزی و ارزیابی اقدامات انجام شده به دست می دهد.

دیپلماسی علم و فناوری را میتوان مجموعهای از استراتژیها و تاکتیکهایی دانست که در عرصه دیپلماسی در خدمت دستگاه سیاست خارجی یک کشور قرار میگیرند تا ضمن بهرهبرداری دستگاه مزبور از دستاوردهای علمی و فناوری برای ارتقا ظرفیتهای خود زمینههای پیشرفت علم و فناوری برای نهادهای علمی و فناورانه خلق ثروت و نهایتا توسعه در کشور پدیدار شود از آن جهت که وجود یک چارچوب میانرشتهای به توسعه دیپلماسی علم و فناوری در کشور کمک خواهد کرد پژوهش حاضر با چنین رویکردی به دنبال شناسایی عوامل مثر بر توسعه علم و فناوری در کشور است از اینرو پس از طی فرآیند تحلیل مضمون متون مرتبط با این حوزه با استفاده از نرمافزار چارچوبی مشتمل بر چهار مضمون فراگیر تصویر علمی و فناورانه کشور در دنیا تصویر دیپلماتیک کشور در دنیا دیپلماسی مسیر دوم و ترتیبات نهادی به همراه مضامین پایه مربوطه مضمون ارائه شده است در مرحله اعتبارسنجی مضامین ارائهشده از طریق یک فرآیند دلفی فازی سه مرحلهای ضمن تیید مضامین اولیه به استناد دیدگاههای خبرگان مضمون پایه دیگری با عنوان اسناد بالادستی کشور نیز به چارچوب اولیه اضافه و در نهایت توصیههای سیاستی لازم برای تحقق و تقویت هر یک از عوامل مثر بر توسعه دیپلماسی علم و فناوری کشور ارائه شده است

برزیل از قدرت های نوظهور است که در سال های پس از جنگ جهانی دوم توانسته روند رشد علمی و فناوری خود را علی رغم بی ثباتی های سیاسی حاصل از انتقال پی درپی قدرت از سیاست مداران به نظامیان و برعکس حفظ نماید. سیاست های علمی و فناوری برزیل اگرچه در دوران پیش از دموکراسی سازی در سال 1985 ، ناشی از اندیشه های ترقی خواه حکومت های نظامی و ملی ای بود که سرکار می آمدند،  ولی پس از 1985 برزیل سیاست های علمی و فناورانه خود را با ثبات و با برنامه ادامه داده است و حتی المقدور اجازه نداده  نوسانات اقتصادی بر این روند مؤثر واقع گردد. سؤال اصلی پژوهش: چگونه دیپلماسی علم و فناوری موجب پویایی سیاست خارجی برزیل شده است؟ چگونگی استفاده برزیل از دیپلماسی علم و فناوری و بررسی ابزارها، بازیگران و سیاست گذاری ها در اولویت بررسی قرار دارند. به نظر می رسد برزیل علاوه بر تقویت نهادها و برنامه های ملی در جهت تعیین راهبردهای علمی و فناوری چهار رویکرد اصلی در دیپلماسی را دنبال می کند: اول چندجانبه گرایی تجاری، دوم تخصص گرایی(مثلاً ابداع دیپلماسی سوخت های زیستی در قاره آفریقا که سال ها است فناوری تولید این نوع سوخت را در دست دارد)، سوم استفاده از نهادهای ملی مستقل از دولت مخصوصاً در جهت جذب بودجه و تبادلات دانشگاهی است مانند فاپسپ. تبادل اساتید، صاحب نظران، صاحبان صنایع و دانشجویان بین دول مختلف، چه آن هایی که فناوری برتر دارند که باعث ارتقای اندیشمندان بومی می شود و چه آن هایی که فناوری ضعیف تری دارند که باعث ایجاد بستر جهت تأمین منافع برزیل می گردد. چهارم غیرامنیتی سازی و تأکید بر وابستگی تجاری و اقتصادی مخصوصاً در منطقه آمریکای لاتین. این تحقیق به روش کتابخانه ای و اسنادی با رویکردی تبیینی_تحلیلی نگاشته شده است.

امروزه اهمیت علم و فناوری به قدری افزایش یافته که به عنوان یکی از مولفه قدرت ملی در کشورها شناخته می شود. از طرفی پیچیدگی موضوعات علم و فناوری به قدری گسترده است که کشورها برای حل مسائل ملی و فراملی، دستیابی به توسعه و غیره نیازمند گسترش همکاری های با سایر کشورها می باشند. به این منظور کشورها برای دستیابی به اهداف متنوع خود، از رویکردهای مختلفی در دیپلماسی علم و فناوری تبعیت می نمایند. جمهوری اسلامی ایران نیز برای تحقق اهداف سیاست علم و فناوری خود، به دنبال استفاده از رویکردهای مختلف دیپلماسی علم و فناوری می باشد. به این جهت هدف اصلی مقاله، شناسایی و تبیین رویکردهای دیپلماسی علم و فناوری سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران می باشد. در این راستا پژوهشگران با استفاده از متدولوژی چندروشی، ابتدا با روش مرور سیستماتیک، به دنبال پاسخ به این سوال بودند که چه رویکردهای به دیپلماسی علم و فناوری در جهان وجود داشته و سپس با روش تحلیل مضمون در منابع حکومتی سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران، نسبت به شناسایی و تبیین رویکرد دیپلماسی علم و فناوری کشورمان اقدام نمودند. با توجه به مرور سیستماتیک در نتایج کتب و مقالات علمی مشخص گردید که تا سال 2022 میلادی، دوازده رویکرد به دیپلماسی علم و فناوری شامل نفوذ، وابستگی، پیوند دادن، همکاری، توسعه علم، فرصت سازی، مشارکت، جذب، نوآوری، برندسازی، بسیج علمی و رویکرد جهانی علم در جهان وجود داشته و با تحلیل مضامین اسناد بالادستی سیاست خارجی ج.ا.ایران مشخص گردید که جمهوری اسلامی ایران به هفت رویکرد در دیپلماسی علم و فناوری توجه نموده است.

این مقاله جایگاه دیپلماسی علم و فناوری در سیاست همسایگی جمهوری اسلامی ایران را بررسی می کند. دیپلماسی علم و فناوری به عنوان ابزاری موثر در تقویت روابط بین المللی و کاهش اختلافات منطقه ای می تواند نقش قابل توجهی در بهبود تعاملات ایران با کشورهای همسایه ایفا کند. ایران به دلیل موقعیت جغرافیایی و شرایط ژئوپلیتیک خاص خود، همواره با چالش ها و فرصت های مختلفی در روابط با همسایگانش مواجه بوده است. در این مقاله، به این مسئله پرداخته می شود که چگونه بهره گیری از ظرفیت های علمی و فناوری های پیشرفته، ازجمله صادرات دانش فنی و همکاری های علمی، می تواند به کاهش تنش ها و ایجاد هم گرایی در منطقه کمک کند. همچنین به نقش دیپلماسی علم و فناوری در تقویت توسعه پایدار و امنیت منطقه ای پرداخته شده است. هدف اصلی مقاله بررسی این موضوع است که چگونه ایران می تواند از دیپلماسی علم و فناوری به عنوان ابزاری موثر برای تقویت سیاست همسایگی و افزایش همکاری های چندجانبه با کشورهای منطقه بهره برداری کند.